ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (9361 λέξεις)

ΚΑΣΤΟΡΙΑ – ΝΕΣΤΟΡΙΟ – ΝΕΑ ΚΟΤΥΛΗ – ΠΑΛΙΑ ΚΟΤΥΛΗ – ΚΥΨΕΛΗ

(Γράμμος 8^η εργασία από 8)  

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Απρίλιος – Μάιος 2007

Η Ιστορική μνήμη στο Γράμμο

Στην απόμερη άκρη της Δυτικής Μακεδονίας, πάνω στην νοτιοανατολική πύλη για τον δασύφυτο ορεινό όγκο του Γράμμου, φωλιάζει το ονομαστό Νεστόριο. Πρόκειται για μια ζηλευτή κωμόπολη με απαράγραπτη ιστορική δράση που αγκαλιάζεται απ’ το περιλάλητο βουνό προσδίδοντάς της απερίγραπτη χάρη. Αυτός ίσως είναι ο λόγος που σήμερα αποτελεί τον σημαντικότερο πληθυσμιακά οικισμό της περιοχής. 

Άπειρες οι επιλογές των περιηγητών, στον μεγαλύτερο σε έκταση Δήμο του νομού Καστοριάς, ειδικά για όσους δελεάζονται από δασικές διαδρομές στα βουνά, τα δάση ή τα ποτάμια, που σ’ αυτό το μεγαλειώδες ορεινό τμήμα καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του. Όσοι δε πρωτοαντικρίσουν αυτό το περιβάλλον, υποβάλλονται με τη γραφικότητα και το ιδιαίτερο κάλος του.

Βρίσκεται κοντά στην πόλη της Καστοριάς, (24 χλμ.) ευτυχισμένο που δεν γνώρισε σε μεγάλη έκταση τη φυγή των κατοίκων του. Δεν γνωρίζουμε πως θα ήταν αυτός ο ευαίσθητος ακριτικός τομέας αν είχε εγκαταλειφθεί το περίλαμπρο Νεστόριο, όπως έγινε με άλλους οικισμούς. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι αδιαμφισβήτητα η καρδιά των περιφερειακών Δημ. διαμερισμάτων συνεχίζει να χτυπά χάρη στην παρουσία του, και τα σχεδόν χίλια άτομα πληθυσμό⁽¹⁾. Πρόσθετη θετική εξέλιξη συνιστά το ξεκίνημα της λειτουργίας του Ι.Ε.Κ. Ορεινού και Εναλλακτικού Τουρισμού που βέβαιο είναι ότι θα ενισχύσει το ανθρώπινο δυναμικό της περιοχής. 

Ο σχηματισμός του πολυάνθρωπου χωριού το τελευταίο τέταρτο του 18^ου αι., προήλθε από τη συνένωση αγροικιών που υπήρχαν στην περιοχή πιθανά, μετά τις καταστροφές της Μοσχόπολης και του Λινοτοπίου. Έτσι εδραιώθηκε σχετική ασφάλεια ενώ όλοι μαζί αντιμετώπιζαν καλύτερα τις ληστρικές επιθέσεις – επιδρομές, τουρκαλβανών. Ιστορικά γεγονότα τόσα και τέτοιας εμβέλειας συνέβησαν εδώ, που η Διοίκηση αναγνώρισε⁽²⁾ τιμητικά την κοινότητα Νεστορίου (πριν το 1928 Νεστράμι στα 950 μ. υψ.), σε δήμο, για λόγους «ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας». Σήμερα είναι έδρα του ομώνυμου δήμου που περιλαμβάνει τα χωριά Κρανοχώρι, Στενά, Αγία Άννα, Πεύκος, Παλιά και Νέα Κοτύλη, Κυψέλη, Άνω και Κάτω Πτελέα και αυτά που ήδη γνωρίσαμε σε περασμένο αφιέρωμα (Ταξίδια τ. 8^ος – Γράμμος 6^ο (2006) 198 – 226), Λιβαδοτόπι, Γιαννοχώρι, Μονόπυλο, Τρίλοφο. Υπάρχει από πολλές πλευρές εύκολη πρόσβαση, οι ωραιότερες όμως, είναι απ’ το γειτονικό Χιονάτο (βλ. Γράμμος 7^ο στον ίδιο τόμο), Στενά, ή από Νέα Κοτύλη. 

Σε κάθε περίπτωση σας υποδέχονται οι πυκνόφυτοι λόφοι που το περιτριγυρίζουν, με χαρακτηριστικότερο αυτόν του Κάστρου, (Καϊλάς⁽³⁾) μια φυσική ακρόπολη σε ύψος 1017 μέτρων με πανοραμική θέα, το πρώτο αξιοθέατο που αντικρίζει ο επισκέπτης. Επάνω της υπάρχει μικρό οροπέδιο 20 στρ. με το ξωκλήσι της Αγίας Τριάδος που το γιορτάζουν με πανηγύρι κάθε Αγίου Πνεύματος. Η απαράμιλλη θέα του χωριού και της περιφέρειάς του, ενθουσιάζει όλους όσους ανεβαίνουν εδώ. Από την κορυφή του, εκεί που βρίσκεται το εκκλησάκι, φαίνεται κατάντικρυ ολόκληρη η Πάνω συνοικία του, η πλατεία με την εκκλησία των Ταξιαρχών που ξεχωρίζει ανάμεσα στις άλλες απ’ το πελώριο κωδωνοστάσιο. Με μικρής διάρκειας εύκολη πεζοπορία θα γνωρίσετε τον οικισμό, που αποτελείται από δύο μεγάλες συνοικίες, το Πάνω και το Κάτω Νεστόριο που λόγω της οικοδόμησης έχουν σχεδόν ενωθεί. 

Το Κάτω, δίπλα σχεδόν από την κοίτη του ποταμού Αλιάκμονα, είναι το παλιότερο τμήμα του, υφίσταται πριν το 1923, και παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον για την τυπική ηπειρώτικη αρχιτεκτονική του δείγμα της οποίας είναι οι παλιές καλοδιατηρημένες πέτρινες κατοικίες ή καταστήματα. Όλα είναι με κεραμοσκεπή, ενώ λίγα διατηρούν ακόμα τη στέγη καλυμμένη με σχιστόπλακα, όπως ήταν παλιότερα. Αξιόλογο μνημείο της συνοικίας αποτελεί η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1816), μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική μ’ ένα πανέμορφο, επιβλητικό πενταγωνικό τετραώροφο κωδωνοστάσιο ύψους 15 μέτρων, πιθανά, μεταγενέστερης κατασκευής από την εκκλησία.

Στην Πάνω συνοικία είναι η κεντρική πλατεία Χαράλαμπου Παλιομπέη (1896 – 1979) ένας από τους πολλούς Νεστορίτες ευεργέτες, ξενιτεμένους στην Αμερική των αρχών του 20 αιώνα που με τις δωρεές του πρόσφερε⁽⁴⁾ πολλά στον τόπο του. Η πλατεία περισφίγγεται από απλά σπίτια, καταστήματα, καφενεία και τον επιβλητικό ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών (1858), που φυλάσσει κάποιες από τις παλιότερες εικόνες εκ των οποίων ξεχωρίζει «Η Κυρία των Αγγέλων» (1780), με αφιέρωση που αναφέρει ό,τι είναι δωρεά της οικογένειας Παπαδημητρίου από το Λινοτόπι. Το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο του, σύμφωνα με τοπική παράδοση, χρειάστηκε είκοσι χρόνια για την κατασκευή του. Αναζητήστε την επίτροπο κ. Αγγελική Βάρνη σε περίπτωση που είναι κλειστός· είναι βέβαιο ότι θα σας εξυπηρετήσει ανοίγοντας την εκκλησία.   

Η αντίσταση των Ελλήνων στη διάρκεια του μακρού Μακεδονικού Αγώνα και του εμφυλίου επηρέασαν τη ζωή σημαδεύοντας οδυνηρά την προσωπική, ατομική και συλλογική μνήμη στο αξιομνημόνευτο για τους μεγάλους αγώνες του, Νεστόριο. Εδώ αποσύρθηκε το καλοκαίρι του 1906 βρίσκοντας ασφαλές καταφύγιο, ο υπολοχαγός του Πυροβολικού Τσόντος Γεώργιος (Βάρδας) όταν πολυάριθμες τουρκικές δυνάμεις είχαν κατακλύσει τη περιοχή Κορεστίων για εκκαθαρίσεις αναζητώντας τμήματα Ελληνικών σωμάτων⁽⁵⁾. Εκείνη την εποχή η στάση του ηρωικού μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη είχε εμψυχώσει τους κατοίκους που παρέμεναν πιστοί στο πατριαρχείο. Με την πάροδο του χρόνου αναθάρρησαν από τις πολεμικές επιτυχίες, σταθεροποιήθηκε το Ελληνορθόδοξο κόμμα, ενώ πλήθος κατοίκων με Ελληνικό φρόνημα ασχέτως του γλωσσικού ιδιώματος⁽⁶⁾, άρχισαν να οργανώνονται υπό τις οδηγίες του. Τότε συγκροτήθηκε η πρώτη Ελληνική οργάνωση και σχηματίσθηκαν στα χωριά οι πρώτοι δυναμικοί πυρήνες αντίστασης που αποτελούντο από επιτροπές προκρίτων.

Στο Νεστόριο (Νεστράμι), υπεύθυνος πρόκριτος με ηρωική στάση κατά των βουλγάρων ήταν ο πρόεδρός του, Μακεδονομάχος Μάρκος Παπατέρπος⁽⁷⁾, μέλος της γνωστής οικογενείας στην οποία αργότερα προστέθηκε ο αείμνηστος εγγονός του, συνταγματάρχης Αλέξανδρος Παπατέρπος (1917 – 1979). Απόφοιτος της σχολής Ευελπίδων (1937), διακρίθηκε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940 – ’41, ενώ αργότερα αγωνίστηκε κατά του ΙΔΕΑ και το 1961 αποκάλυψε το περιβόητο σχέδιο ‘’Περικλής’’ της βίας και νοθείας⁽⁸⁾. Οι τετρακόσιοι σταυροί στο στρατιωτικό κοιμητήριο με τους πεσόντες στρατιώτες και αξιωματικούς του Εθνικού Στρατού που έπεσαν κατά τη διάρκεια του αδελφοκτόνου εμφυλίου, το μνημείο της Εθνικής Αντίστασης στη θέση «Κουρίκα», το Ηρώο των Μακεδονομάχων, το Μνημείο των πεσόντων εκπαιδευτικών, συνοψίζουν με δραματικό, αναμφισβήτητο τρόπο την αρετή και την τόλμη που επέδειξαν οι Νεστορίτες καθ’ όλη τη διάρκεια των πανεθνικών αγώνων.

Μια επίσκεψη στο μουσείο – χώρο φύλαξης των ευρημάτων του δήμου που στεγάζεται στο Δημαρχείο και περιλαμβάνει αρχαιολογικό τμήμα με εκθέματα από τον 2^ο π.Χ. – έως τον 6^ο αι., και ελληνικές επιγραφές από τη γειτονική Τσούκα, θα γυρίσει πίσω τους αιώνες που πέρασαν πάνω απ’ την περιοχή ενώ ξεχωριστά, σε δύο αίθουσες του λαογραφικού τμήματος, εκτίθενται πλήθος χρηστικών αντικειμένων του 19^ου αι. που αναδεικνύουν το αγροτικό παρελθόν. Το ακριτικό Νεστόριο παρά την μεγάλη ιστορία που το διακρίνει, τους ευεργέτες και τους επιστήμονες που παρατάσσει, έγινε ευρύτερα γνωστό στον εκτός του δήμου κόσμο, απ’ τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, γνώριμες στο πανελλήνιο σαν River Party. 

Αυτές ξεκίνησαν ζωηρά το 1977 από Καστοριανές παρέες και απόδημους Νεστορίτες. Όταν οι παρέες έφυγαν για τη στρατιωτική τους θητεία ανέλαβε την εκδήλωση ο δραστήριος δήμος. Έτσι, για πρώτη φορά, γνωρίσαμε κι’ εμείς αυτόν τον ακριτικό δήμο, όταν έγινε στον ίδιο πανέμορφο χώρο, η δεύτερη πανελλήνια συγκέντρωση enduro το 1992 πράγμα που επαναλήφθηκε με τη 15^η στις 2/3/4 Σεπτεμβρίου 2005. Η τοποθεσία δίπλα απ’ τον Αλιάκμονα μέσα στην πυκνή βλάστηση που κατασκηνώνουν οι επισκέπτες αποδείχθηκε η καλύτερη λύση για γνωριμία με την περιοχή. Στις μέρες μας ο θεσμός συνεχίζεται σταθερά κάθε πρώτο σαββατοκύριακο του Αυγούστου που στήνεται μια μεγάλη, τετραήμερης διάρκειας εκδήλωση που αναδεικνύει το Νεστόριο σαν πόλο έλξης επισκεπτών αναπτύσσοντας σε σταθερή βάση τον τουρισμό. Μαζί με τις εκδηλώσεις του Άρδα, στο νομό Έβρου, αποτελούν τις μεγαλύτερες κατασκηνώσεις νέων στη Χώρα μας. 

Η τουριστική υποδομή του Νεστόριου (ξενώνες, καφέ, ταβερνάκια, μπαρ, βενζινάδικο κ.ά.), το κάνει ιδανικό για πολυήμερη διαμονή και γνωριμία με τον τόπο που βρίθει μνημείων αλλά, κυρίως, διαδρομών στα όμορφα ιστορικά χωριουδάκια που το περιτριγυρίζουν. Πιο κοντινή (6 χλμ.) είναι η βόλτα στην Αγία Άννα (πριν το 1928 Ραδιγκόσδη⁽⁹⁾ και Ραδογκόσδι⁽¹⁰⁾ στα 840 μ. υψ.) ένας μικρός στην μέρες μας οικισμός με εβδομήντα κατοίκους, σ’ ένα από τα ομορφότερα τοπία της περιοχής και το παλιό φημισμένο μοναστήρι της Τσούκας (+ 1,7 χλμ) χτισμένο στη βραχώδη θέση «Όντρια». Σύμφωνα με επιγραφή⁽¹¹⁾ το μοναστήρι είναι αφιερωμένο στους Ταξιάρχες Μιχαήλ - Γαβριήλ και χτίστηκε το 1255: ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ..(..)..ΕΠΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΘΕΟΣΤΕΠΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΣ ..(..)..ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ. Τα εναπομείναντα κτήρια του συγκροτήματος είναι τρία. Αφού δρασκελίσετε την πάλαι επιβλητική είσοδο κατηφορίζετε αντικρίζοντας τον πρώτο ανώνυμο μονόχωρο ναΐσκο, με τρούλο, ένα δείγμα μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής που στέκει στο χείλος του γκρεμού, θαρρείς ο τελευταίος φύλακας του ιερού χώρου. Συνήθως είναι ανοιχτός, αλλά η κατάστασή του εσωτερικά εικονίζει την πλήρη εγκατάλειψη, πιθανολογείται δε, ότι ήταν η τράπεζα των μοναχών. Απ’ αυτό το σημείο φαίνεται καλά το δασύφυτο φαράγγι, ο γοητευτικός υδάτινος βραχίονας του Αλιάκμονα, τα νερά του οποίου αξιοποιούνται από τους λιγοστούς κατοίκους των Στενών και της Αγίας Άννας στις διάφορες καλλιέργειες, και ο επιβλητικός καταρράκτης, που απ’ ό,τι λένε οι ντόπιοι πολλές φορές το χειμώνα παγώνει. 

Το στενό χωμάτινο μονοπάτι φτάνει πιο κάτω, προς το ποτάμι όπου μέσα σε κατάφυτο περιβάλλον αντικρίζετε το ναό των Ταξιαρχών (1900),ο δεύτερος της μονής, επίσης χωρίς τοιχογραφίες. Διαφορετικός δρόμος οδηγεί ψηλότερα, στην κορυφή του βράχου σε ύψος 150 μέτρων απ’ τον παραπόταμο του Αλιάκμονα που βρίσκεται η βασιλική της Ζωοδόχου Πηγής. Εντός του ναού, στο ιερό, σώζονται κάποιες τοιχογραφίες ενώ η λιτή διακόσμηση με ενυπόγραφες φορητές εικόνες του αγιογράφου Πέτρου Δρανίτσαρη από το Χιλιόδεντρο Καστοριάς συμπληρώνουν τη μάλλον φτωχή εικόνα. 

Λίγο μακρύτερα απ’ το μοναστήρι (+/- 1,5 χλμ.) υπάρχουν τα λείψανα της παλιάς Τσούκας, ένα κάποτε σημαντικό κεφαλοχώρι της περιοχής, γνωστό για τις εμπορικές σχέσεις του με το Ελβασάν της Αλβανίας. Σε πολλά σημεία σώζεται το παλιό λιθόστρωτο που τις ένωνε. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, η πόλη έφτασε να έχει πληθυσμό έξι χιλιάδες άτομα⁽¹²⁾. Σήμερα δεν υπάρχει κάτι που να θυμίζει το παλιό μεγαλείο, εκτός την ερειπωμένη εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου που τη γιόρταζαν 21 Νοεμβρίου με πανηγύρι. Σύμφωνα με τον Παντ. Τσαμίση στο ναό της Κοίμησης Θεοτόκου στην Αγία Άννα βρέθηκε επιτύμβια στήλη⁽¹³⁾ ενώ σε υπέρθυρα οικιών του χωριού, επιγραφές. Δύο από αυτές φυλάσσονται στο μουσείο Νεστορίου ενώ κάποια σπαράγματα αρχαίου ελληνικού ναού υπάρχουν στο ναΐσκο του Αγίου Νικολάου. Το τοπίο στο μικρό Δημ. διαμέρισμα και την περιφέρειά του διακρίνεται από την πυκνή δασική βλάστηση, την πανδαισία χρωμάτων, ενώ η διαδρομή κατά μήκος της κοίτης του ποταμού δίπλα από το ζωογόνο υδάτινο στοιχείο είναι εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Πεύκος (πριν το 1928 Τούχουλη στα 980 μ. υψ.), ο καλύτερα διατηρημένος παραδοσιακός οικισμός της περιοχής μαζί με την Κυψέλη, με ωραίες πέτρινες οικοδομές, σκεπασμένες με σχιστόπλακα. Εκεί θα φτάσετε ακολουθώντας το δρόμο μέσα απ’ το Νεστόριο που περνά έξω από το χώρο του River Party και απομακρύνεται προς την περιοχή του Γράμμου. Στην εμφανή διασταύρωση (δστ. στο εξής) δεξιά ο χωματόδρομος (υπάρχει πινακίδα) ανεβαίνει στα Γραμμοχώρια⁽¹⁴⁾ ενώ αριστερά δρασκελίζει τη σιδερένια γέφυρα Μπέλεϋ καταλήγοντας σύντομα στον Πεύκο (17 χλμ.). 

Ο ίδιος δρόμος αποτελεί τμήμα του εθνικού μονοπατιού 03 που ξεκινά από το Χιλιόδεντρο Καστοριάς και μέσω Νεστορίου φτάνει στον Πεύκο. Στην αρχική χάραξη της διαδρομής προβλεπόταν επέκταση και σήμανσή της κατά μήκος των δρόμων στη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα ως το χωριό Γράμμος, κορφή «2521», Αετομηλίτσα, Δροσοπηγή με τελική κατάληξη τα Γιάννινα. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ολοκληρωμένη σήμανση που θα βοηθούσε ή θα προσέλκυε τους πεζοπόρους, εκτός από τα δύο μονοπάτια που ξεκινούν απ’ το χωριό (βλ. παρακ. «σήμανση μονοπατιών»). Σε μεγάλο τμήμα της κατάφυτης πορείας μέχρι το χωριό, σας συνοδεύει η ασίγαστη ροή των νερών του Αλιάκμονα που κυλούν με ανείπωτη δύναμη αντηχώντας με τη βοή τους στις πλαγιές των λόφων. Αυτή η δύναμη αποτελεί βασικό στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος ενώ υπήρξε καθοριστική πηγή ζωής για την οικονομία, την επαγγελματική απασχόληση και την κοινωνική ζωή των κατοίκων στα Γραμμοχώρια. 

Στις μέρες μας, το τοπίο που δημιουργεί με τους μαιάνδρους μέσα απ’ τα φυλλοβόλα δάση που διατρέχει, σχηματίζει σπουδαίας οικολογικής σημασίας παρυδάτια βλάστηση και αντίστοιχη ορνιθοπανίδα. Είναι από τους μεγαλύτερους σε μήκος ποταμούς της Ελλάδας (320 χλμ.), που πηγάζει από το Γράμμο, διασχίζει τους νομούς Καστοριάς, Κοζάνης, Γρεβενών, Ημαθίας κι’ εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο⁽¹⁵⁾. Αυτό το τεράστιο φυσικό εργαστήριο, αναφέρεται για την αξία του σε διεθνείς,  ευρωπαϊκούς καταλόγους βιοτόπων – υγροτόπων, (ICBP – IWRB, CORINE Biotopes), ενώ είναι άριστο πεδίο για οικολογικές μελέτες και έρευνες. Θα έπρεπε να του έχει δοθεί μεγαλύτερη σημασία, αφού κοντά στα Δημ. διαμερίσματα που περνά, είναι  εύκολο να δημιουργηθούν χώροι αναψυχής και γιατί όχι, εκτάσεις που να μπορεί ο επισκέπτης απερίσπαστος να διασκεδάσει με ποτάμιες δραστηριότητες. 

Σύμφωνα με προφορική παράδοση⁽¹⁶⁾ η κοινότητα (Τούχουλη) ιδρύθηκε γύρω στο 1800 με πρώτο οικιστή τον χτίστη Μήτς Δούκα απ’ την Πυρσόγιαννη Κόνιτσας. Εκείνη την εποχή ο Αλή Πασάς Τεπελενλής (1741 – 1822) είχε δώσει εντολή για την κατασκευή του φρουρίου – κατοικίας στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων. Κάποιοι είπαν στον Δούκα ότι μετά την αποπεράτωση ο Αλής έχει σκοπό να τους σκοτώσει για να μην αποκαλύψουν τα σχέδια ή τα μυστικά του χώρου. Έτσι ο Δούκας φυγαδεύτηκε, πέρασε απ’ την Πυρσόγιαννη, πήρε τη γυναίκα του, τα παιδιά κι’ έφυγαν. Μετά από καιρό έφτασε σ’ αυτή την τοποθεσία κοντά στο ποτάμι όπου έστησε την πρώτη καλύβα.

Παλιότερα, πολλοί κάτοικοι ασχολούνταν με την μετακινούμενη κτηνοτροφία, το καλοκαίρι μετά τη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, φτάνανε στα δροσερά βοσκοτόπια του Πεύκου ενώ το χειμώνα απ’ του Αγίου Δημητρίου και μετά, κατέβαιναν στα πεδινά της Καστοριάς ή στα μέρη του Βοϊδομάτη. Ακόμα περισσότεροι όμως είχαν βασική τους εργασία τη γεωργία που αν και γινόταν με πρωτόγονα μέσα, οργώνανε με βόδια, εξασφάλιζε τα προς το ζην της κάθε οικογένειας. Κοντά στο ποτάμι φύτευαν φασολιές, πατάτες, πράσα, απ’ όλα τα λαχανικά και όλη παραγωγή φυλασσόταν στα κελάρια του κάθε σπιτιού ή μαζί με τα προϊόντα της κτηνοτροφίας, γάλα – τυρί μυζήθρα (ούρδα) βούτυρο κ. ά. τα πουλούσαν στα παζάρια του Νεστόριου και της Καστοριάς⁽¹⁷⁾. Τα πετρόχτιστα σπίτια είχαν μεγάλες πλακοστρωμένες αυλές με σκάλα, που κατέληγε στο πάνω πάτωμα με τον οντά και απαραίτητα το τζάκι. Η αρχιτεκτονική του χώρου ακόμα και σήμερα, αναδεικνύει κι’ άλλα προτερήματα των μαστόρων· την οργανική  και λειτουργική σύνδεση του κτηρίου με το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, που αποτυπώνεται σε πολλούς ορεινούς οικισμούς από την αρμονία τους με αυτό, ενώ ταυτόχρονα, εξυπηρετεί διαφορετικό αισθητικό αποτέλεσμα που διακρίνεται απ’ τα δεκάδες αξιομνημόνευτα σχέδια.  

Με εβδομήντα οκτώ κατοίκους το καλοκαίρι, με επτά οικογένειες (δεκαπέντε άτομα) το χειμώνα, το παλιό ιστορικό Δημ. διαμέρισμα αναπολεί τα περασμένα προσπαθώντας συνεχώς, με το βλέμμα στραμμένο στην ανάπτυξη. Σήμερα βόσκουν στην περιοχή περίπου 1500 γιδοπρόβατα ενώ υπάρχει ακόμα η συνήθεια της κλαδονομής⁽¹⁸⁾ που εδώ γίνεται από κλαδιά βελανιδιάς, και όχι δρυός όπως στο Πευκόφυτο και τη Χρυσή. Πολλοί κάτοικοι επιστρέφουν, εκτιμώντας ξανά το θαυμάσιο, πεντακάθαρο φυσικό περιβάλλον που όπως στα γειτονικά Γλυκονέρι⁽¹⁹⁾ και Περιστερά⁽²⁰⁾, (υπάρχει δστ. πριν τον Πεύκο με σήμανση) αξιολογείται θετικά, έστω για καλοκαιρινή εγκατάσταση. 

Χτίζονται καινούρια σπίτια, υπάρχουν πολλοί μελισσοκόμοι που παράγουν μέλι πρώτης ποιότητας ενώ ο υλοτομικός συνεταιρισμός Πεύκου απασχολεί 10 – 15 άτομα. Πρόσφατα μάλιστα (2006), έγινε και ξενώνας που βέβαιο είναι ότι θα συμβάλει στην παραπέρα αύξηση της προσέλευσης και την άνετη διαμονή των επισκεπτών, αν και οι χώροι για σκηνές δεν λείπουν. Αξιόλογα μνημεία είναι η Αγία Παρασκευή (1913) στο κέντρο του χωριού, χτισμένη από τον Χοντρο Νάστα απ’ την Κοτύλη και τον Μήτρο (Δημήτριο) Ρίστο (Χριστόπουλο) απ’ την Αλβανική Κολώνια που έμενε στον Πεύκο. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι ένα εξαιρετικό δείγμα εργασίας Ασημοχωριτών μαστόρων κι’ έγινε με δωρεές, όπως οι εικόνες και το καμπαναριό. 

Δίπλα της βρίσκεται το παλιό διτάξιο σχολείο που προπολεμικά είχε 90 μαθητές, χτισμένο κι’ αυτό με δωρεές⁽²¹⁾ ομογενών της Αμερικής γύρω στο 1920 με δασκάλους που πλήρωνε το χωριό, μέχρι το 1926 που έστειλε το κράτος. Έξι χλμ. απ’ τον Πεύκο μέσα στο απερίγραπτα πυκνό δάσος είναι το παλιό μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, ιδανικός χώρος για σκηνές με πηγή δροσερού νερού. «Με μεγάλη λαμπρότητα γιορταζότανε το πανηγύρι της Ζωοδόχου Πηγής την Παρασκευή του Πάσχα. Πρωί – πρωί ξεκινούσαν από το χωριό ντυμένοι με τα καλά τους τρανοί, μικροί. Το μοναστήρι είναι μια ώρα πάνω από το χωριό. Οι πιο μεγάλοι ετοιμάζανε τα μουλάρια ..(..).. κι’ ανηφορίζανε καβάλα και με περηφάνια καμαρώνανε να βλέπουν τους νεώτερους ..(..) να περνούν το μονοπάτι στα ζωνάρια σκαρφαλώνοντας σαν τα κατσίκια⁽²²⁾.». Στο πανηγύρι ερχόντουσαν τότε από όλα τα γύρω χωριά (Γιαννοχώρι, Σλίμνιτσα, Λιβαδοτόπι, Κοτύλη, Πευκόφυτο), και μετά τη λειτουργία, ακολουθούσε τρικούβερτο γλέντι με όργανα, ρακί, μεζέδες και ψητά αρνιά. Στις μέρες μας γίνεται το ίδιο την πρώτη Παρασκευή μετά το Πάσχα από ανθρώπους που αγαπούν τον τόπο τους και επιστρέφουν σ’ αυτόν με κάθε ευκαιρία. 

Αυτές οι δύο διαδρομές είναι τόσο κοντά στο Νεστόριο που γίνονται σχεδόν ημερήσια εκδρομή δίχως δεύτερη σκέψη. Μπορούν όμως να συνδυαστούν· η πρώτη με επίσκεψη στο γειτονικό Δήμο Ακριτών, μέσω του ολιγάνθρωπου (τρεις κάτοικοι) οικισμού Στενά που επιβιώνει σιωπηλά ή ακόμα και με βόλτα στη πόλη της Καστοριάς, (Ταξίδια τ. 4^ος – Καστοριά (2002) 172 – 192). Επίσης, από τον Πεύκο εύκολα κατευθύνεστε προς Αγ. Ζαχαρία, Λινοτόπι, και Γράμμο κάνοντας ένα μεγάλο κύκλο που μέσω Τρίλοφου καταλήγει πάλι στο Νεστόριο ή μέσω Λιβάδια Κοτύλης, Πευκόφυτου, Χρυσής, βγαίνει στον κεντρικό δρόμο για Μαστοροχώρια Κόνιτσας και Γιάννινα. Κατάληξη που σας εξασφαλίζουν οι άλλες δύο προτάσεις προς Νέα Κοτύλη και Κυψέλη. 

Η κεντρική οδός απ’ το Νεστόριο, περνά τη γέφυρα του Αλιάκμονα και δεξιά ανηφορίζει στο κεντρικό οδικό δίκτυο που αρχικά διασχίζει λιβάδια, εγκαταλειμμένα χωραφάκια ενώ όσο πλησιάζετε στην Κοτύλη επικρατούν μικτά δάση με δρυς, έλατα, σφενδάμια και συστάδες οξιάς. Περίπου 6 χλμ. απ’ τη γέφυρα, δασικός δεξιά σας φέρνει στα ερείπια των καλυβιών της περιοχής Λιτσιστέρι με την εκκλησία του Αγίου Νικήτα και ξαναβγαίνει στην άσφαλτο, στο ύψος του λόφου του Προφήτη Ηλία, πριν την Κοτύλη (+/- 6,5 χλμ.). Αυτή η διαδρομή παρακάμπτει αντίστοιχα ασφάλτινα χιλιόμετρα. Όλη η περιοχή είναι τμήμα Καταφύγιου Άγριας Ζωής(πρώην καταφύγιο Θηραμάτων). Γνωστότερο ως «ΚΑΖ Ποταμός Αλιάκμονας» (Νεστορίου – Καλοχωρίου – Ομορφοκκλησιάς), έκτασης 16.500 στρ., μιας περιοχής, που έχει ενταχθεί σε ειδικό καθεστώς, με στόχο την προστασία και διατήρηση σπάνιων ειδών της πανίδας (ΦΕΚ 405/Β/1981). Σ’ αυτό το κατάφυτο τοπίο είχε γίνει το 1996 η 6^η πανελλήνια συγκέντρωση enduro. 

Σε δώδεκα χλμ. και υψόμετρο 1480 μ. φτάνετε στο Δημ. διαμέρισμα Νέας Κοτύλης ένας σχετικά νέος οικισμός που ιδρύθηκε το 1950 για να εγκατασταθούν οι ταλαιπωρημένοι απ’ τον εμφύλιο κάτοικοι της παλιάς ομώνυμης κοινότητας. Δίπλα από τη μεγάλη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου υπάρχει το καφενεδάκι – ψησταριά του Χρήστου και της Χρυσούλας Κωνσταντίνου για ξεκούραση ενώ πολλές φορές, οι φιλάλληλοι κάτοικοι έχουν ξεκλειδώσει το παλιό σχολείο για να φιλοξενήσουν κόσμο. Στις μέρες μας μένουν είκοσι άτομα το χειμώνα που ασχολούνται με την υλοτομία και καμία εκατοστή το καλοκαίρι (86 κατ. στην απογραφή⁽²³⁾ του 2001), που αδειάζουν τα μεγάλα αστικά κέντρα ενώ σύντομα θα ολοκληρωθεί και θα λειτουργήσει ολοκαίνουργιος ξενώνας. Πραγματικά όλη η καλοκαιρινή περίοδος (Μάιος – Οκτώβριος) είναι η καλύτερη για βόλτες ή πεζοπορία εδώ πάνω. Η δροσιά του δάσους κι’ οι άπειρες διαδρομές μέσα σ’ αυτό, το καθιστούν αναντικατάστατο και πάντως προτιμότερο απ’ όποια καυτή παραλία. 

Πίσω απ’ την Κοτύλη (ανατολικά), φαίνεται ο θαυμάσιος ορεινός όγκος των Οντρίων⁽²⁴⁾ ένα σπάνιο στη Χώρα, γεωλογικό φαινόμενο. Η ιδιομορφία του εδάφους κι’ οι εκατοντάδες κοιλότητες που μοιάζουν με βαθιές τρύπες ή με μεγάλα πηγάδια (ενίοτε με περισσότερο από 20 μ. βάθος), γίνονται αντικείμενο μελέτης από γεωλόγους. Πρόκειται για τη Μεγάλη (1589 μ. υψ.) και Μικρή Όντρια (1530 μ. υψ.) ένα τεράστιο κι’ επίπεδο ασβεστολιθικό οροπέδιο, με βραχώδη περίμετρο, ανεξάρτητο από τα γύρω υψώματα, πόλος έλξης ορειβατικών συλλόγων, καθώς ενδείκνυνται για αναρρίχηση ενώ το καλοκαίρι αποτελεί κατάλυμα νομάδων κτηνοτρόφων. 

Λίγο έξω απ’ το χωριό (1, 2 χλμ.) υπάρχει (αριστερά) η δστ. που οδηγεί βαθιά στα πυκνά δρυοδάση του Βόιου (1806 μ. υψ. Παλιοκριμίνι - 1805 μ. υψ. Πρφ. Ηλίας Πεντάλοφου), που αποτελεί το δυτικό όριο του νομού Κοζάνης, στα ‘’σύνορα’’ με το νομό Καστοριάς. Χαρακτηρίζεται, και είναι ανεξάρτητο βουνό σαν σφήνα ανάμεσα στο Γράμμο και το Σμόλικα. Εκεί φωλιάζουν οι μικροί οικισμοί Λάγκα (15 χλμ.), Βράχος (16 χλμ.), Ζώνη (19 χλμ.), Κρυονέρι (10 χλμ.), Γούπατα (6 χλμ.). Από αυτά, η Λάγκα και ο Βράχος (Σκούμτσικο), όπως η Κοτύλη, Κυψέλη, Χρυσή, Πευκόφυτο, Επταχώρι, Ζούζουλη είναι γνωστά σαν Κατσιαουνοχώρια και οι κάτοικοι Κατσιαούνηδες, που κατά μια ερμηνεία σημαίνει ‘’φευγάτος’’. Στην την εποχή της ακμής τους, ο ανδρικός πληθυσμός ασχολούνταν κυρίως με τη μαστορικήκαι αξιώθηκαν να γίνουν μύθος και δημοτικό τραγούδι. Έντονη είναι και η πολιτισμική τους συγγένεια με την Ήπειρο, όπως άλλωστε και η καταγωγή της πλειονότητας των κατοίκων. 

Δεν αργεί να φανεί η κεντρική δστ. (600 μ. από δστ. προς Λάγκα – 1,8 χλμ. από Κοτύλη) που δεξιά με χωματόδρομο οδηγεί στον εντυπωσιακό «Χάρο», (2,7 χλμ.), το παρατηρητήριο και μακρύτερα φτάνει στα λιβάδια Κοτύλης (8,7 χλμ.). Ο φαρδύς βατός δρόμος οδηγεί σύντομα στη μεγαλειώδη βραχώδη έξαρση του «Χάρου της Κοτύλης» στην τοποθεσία⁽²⁵⁾ «Σπανούρα» +/- 1600 μ. υψ. Υπάρχει μονοπάτι, ανεβαίνει και όχημα μέχρι πάνω στα διάστικτα από τον κίτρινο ανθό της πικραλίδας (ταραξάκο) σπανά, φτάνοντας με τόλμη μέχρι το ‘’φρύδι’’ του γκρεμού, όπου ο ίλιγγος στη θέα του χάους εμπρός απ’ τα πόδια σας είναι αναπόφευκτος στα άτομα που έχουν υψοφοβία. 

Στην άκρη, βρίσκεται μια απέριττη μαρμάρινη πλάκα σε πετρόχτιστη βάση, που αντίθετα απ’ τη ιστορικά φορτισμένη και πολλαπλά σημασιοδοτημένη τοποθεσία, στέκει στο πλάτωμα θυμίζοντας τη δραματική επιλογή τριών νέων επονιτών στις σκληρές μάχες που έλαβαν χώρα εδώ στη διάρκεια του εμφυλίου. Αυτή γράφει: Γράμμος – Βίτσι  / 1946 – 1949  / Τιμή και Δόξα /  Στους / Σταυραετούς / του / Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Σε αυτό τον αχανή γκρεμό έπεσαν οι ‘’τρεις του Χάρου’’: Γιάννης Δούρος, Νίκος Χατζηβασιλείου, Θάνος Δημητρίου⁽²⁶⁾ στη διάρκεια των εαρινών επιχειρήσεων του Κυβερνητικού Στρατού, την άνοιξη του 1947, για να μην πιαστούν. Ο χώρος καθηλώνει, επιβάλλεται στον περιηγητή, με την ιστορία, τη θέα του Βόιου την εύφορη κοιλάδα του Άνω Σαραντάπορου, της Παλιάς Κοτύλης (εμφανές, καθαρό μονοπάτι οδηγεί μέχρι το χωριό), και την εξαιρετικά απόκρημνη θέση του. Πραγματικά μια γωνιά που θα σας μείνει αξέχαστη. Συνεχίζοντας τη διαδρομή μέσα σε πυκνότατες μικτές συστάδες οξιάς - ελάτης και μαύρης πεύκης⁽²⁷⁾, σύντομα (5,2 χλμ.), θα φτάσετε στην δστ. (αθέατη αν έρχεστε απ’ την αντίθετη κατεύθυνση), για το περίφημο παρατηρητήριο – πυροφυλάκιο που αρκετές φορές τους καλοκαιρινούς μήνες φιλοξενεί κάποιον δασικό υπάλληλο. 

Σε 600 μ. ανηφορικού κακού δασικού δρόμου φτάνετε στην κορφή «Πύργος» (1761 μ. υψ.) αντικρίζοντας δεκάδες μεγαλοπρεπή τοπία. Η ματιά σας αμέσως θα ξεχωρίσει τον κύριο κορμό του συγκροτήματος του Γράμμου, στα δυτικά, με τις οξυκόρυφες χιονισμένες στο μεγαλύτερο τμήμα τους κορφές ενώ πιο κοντά, αριστερά σας (νότια), η θέα της επιβλητικής ενότητας των Αρένων κόβει την ανάσα. Πρόκειται για δύο ενωμένους ασβεστολιθικούς ορεινούς όγκους, την Πάνω (2196 μ. υψ.), και την Κάτω Αρένα (2085 μ. υψ.), ένα μακρύ, πέτρινο τείχος σε συνεχόμενη διάταξη που από τα νοτιοανατολικά προς τα δυτικά ενώνεται με τον κύριο όγκο του συγκροτήματος του Γράμμου⁽²⁸⁾ στην κορφή Τσούμια (2174 μ. υψ.), δίπλα από την ψηλότερη Κιάφα ή Αρίνα στα βλάχικα (2395 μ. υψ.). Από τόσο ψηλά φαίνονται σχεδόν όλες οι διάσημες κορφές μέχρι μακρύτερα, το περίγραμμα του Ολύμπου. 

Με κατεύθυνση βόρεια είναι εύκολο να συνεχίσετε στον ίδιο δρόμο που θα σας οδηγήσει στα Λιβάδια Κοτύλης (8,7 χλμ. απ’ την κεντρική δστ., 10,5 χλμ. από Νέα Κοτύλη). Μια θαυμάσια ανοιχτή έκταση στα 1452 μ. υψ. σχεδόν στο κέντρο του Γράμμου, με διάσπαρτες συστάδες ώριμων δέντρων Μαύρης Πεύκης. Στην άκρη του χώρου, στέκει ακόμα ένα ‘’ενθύμιο’’ μνήμης των γεγονότων που συνέβησαν στο πολύπαθο βουνό. Μια επιτύμβια στήλη στη μνήμη οχτώ αντρών της χωροφυλακής που εκτελέστηκαν το 1946 από τον Δημοκρατικό Στρατό. Σ’ αυτό το μέρος, έλεγαν παλιότερα να κατασκευάσουν⁽²⁹⁾ το «Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης», ένα μικρό τουριστικό χωριό με ξενώνα, αίθουσα συνεδρίων κ.ά. με στόχο την τουριστική αξιοποίηση και την εικασία⁽³⁰⁾ αποφόρτισης της πολύπαθης περιοχής από τις μνήμες του εμφυλίου. 

Παρ’ όλο που είχε την συγκατάθεση όλου του πολιτικού κόσμου έμεινε στη μέση, αφού ούτε χρήματα υπήρχαν για την ολοκλήρωση, ούτε το ανάλογο ανθρώπινο δυναμικό (αυτό που γενικά λείπει απ’ την ‘’ανάπτυξη’’) που θα ‘’δούλευε’’ την επιχείρηση. Μόνο οι εργολάβοι άδραξαν το οικονομικό μερίδιο που τους αναλογούσε φτιάχνοντας στη μέση του πουθενά τσιμεντένια κτήρια που ασχημαίνουν το ορεινό τοπίο. Στις μέρες μας, τριγύρω απ’ τις ερειπωμένες κτηριακές εγκαταστάσεις βόσκουν όπως παλιά κοπάδια προβάτων, προς δόξα της χρηματοδότησης του σχεδίου από το «Ιντερέγκ 2» και τις δημόσιες επενδύσεις συνολικού ύψους έξι δισεκατομμυρίων δρχ.⁽³¹⁾.

Σε κάθε περίπτωση η εναλλαγή μεταξύ του ανοιχτού πεδίου, των δασικών συστάδων, και η άπλετη θέα προς τις γύρω κορφές εξασφαλίζει την ειδυλλιακή εικόνα, φτιάχνοντας τη διάθεση. Σε τέσσερα χλμ. υπάρχει η βασική δστ. με ενημερωτικές πινακίδες. Δεξιά, οδηγεί στον Πεύκο (13,2 σύνολο από λιβάδια Κοτύλης ή 9,2 χλμ. από τη βασική δστ.). Προσοχή χρειάζεται γιατί υπάρχουν κατά μήκος της διαδρομής αλλεπάλληλες δεξιές δστ. που σας βγάζουν από τον κεντρικό δρόμο. Αυτές καταλήγουν μεν στον Πεύκο αλλά η βατότητά τους είναι ανεξερεύνητη ενώ, λόγω οξιάς που κρατά υγρασία, δεν αποκλείεται να υπάρχει σε όλο το μήκος παχιά λάσπη. Αριστερά, βγαίνει μέσω Μυροβλήτη (2,1 χλμ.) στο Πευκόφυτο (συνολικά 8,9 χλμ.) τη Χρυσή (11,9 χλμ.) και τη κεντρική Ε.Ο. (16,2 χλμ.) Κόνιτσας - Ιωαννίνων (δεξιά), Πεντάλοφου – Κοζάνης (αριστερά). 

Η ομορφότερη συνέχεια όμως, είναι να επιστρέψετε πάλι στον κεντρικό ασφαλτόδρομο που φεύγει προς Κυψέλη, αυτόν που παρακάμψατε για να δείτε το «Χάρο», το παρατηρητήριο και τα λιβάδια Κοτύλης. Σύντομα σας φέρνει στην δεξιά δστ. (υπάρχει σήμανση) που με χωματόδρομο οδηγεί στην ξεχασμένη Παλιά Κοτύλη (πριν το 1928 Κοτέλτσι στα 1220 μ. υψ.), μιας αυθεντικής μνημειώδους κοινότητας που πιθανολογείται σαν η παλιότερη της περιοχής. Ο χώρος εκπλήσσει αληθινά, με τα λιγοστά πετρόχτιστα σπίτια που βρίσκονται πολύ κοντά στη βάση του κολοσσιαίου βραχώδους σχηματισμού του «Χάρου» που απ’ εδώ, τον αντικρίζετε με νέα, μεγαλειώδη οπτική.

Περπατώντας θα γνωρίσετε τ’ απομεινάρια του πολύ μεγαλύτερου χωριού, που το 1928 εμφανίζεται να έχει 364 άτομα πληθυσμό⁽³²⁾. Αργότερα, μετά τον πόλεμο, στα τέλη Απριλίου 1947 κατά τη διάρκεια του σχεδίου επιχειρήσεων «Τέρμινους» που στόχευε στην εκκαθάριση του Γράμμου από τις μονάδες του Δ.Σ.Ε., είχε έδρα εδώ το 505 τάγμα πεζικού⁽³³⁾. Αυτό το γεγονός μόνο του, στάθηκε παράγοντας ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, εξελίξεων και συνεπειών στη συνοχή της ιστορικής κοινότητας. Αυτά που διαδραματιζόντουσαν σε σταθερή βάση καθημερινά, ανάγκασαν πολλούς να την εγκαταλείψουν. Όσοι έμειναν, υπέμεναν τις αντιξοότητες μέχρι τα τέλη 1949 – 1950 οπότε μετοίκησαν οριστικά στη Νέα Κοτύλη. 

Υπάρχουν ακόμα κάποια οικοδομήματα Μακεδονικής αρχιτεκτονικής που σώζονται όρθια, αυτό που ξεχωρίζει όμως για την πολύ καλή του κατάσταση είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Σύμφωνα με την σκαλισμένη στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου χτίστηκε το 1913 Μαΐου 27. Το εσωτερικό του ναού είναι στρωμένο με πέτρινες πλάκες ενώ φαίνεται ότι δεν πρόλαβε να διακοσμηθεί με τοιχογραφίες, διαθέτει όμως, ένα τέμπλο με λιγοστά ξυλόγλυπτα τμήματα και  πανέμορφους λαμπερούς μπλε σκούρους – πρασινωπούς χρωματισμούς που κερδίζει αμέσως τη ματιά σας, όπως άλλωστε κι’ ο αξιόλογος ξυλόγλυπτος άμβωνας. 

Η πεζοπορία στην ευρύτερη περιφέρεια (βλ. παρακ. «σήμανση μονοπατιών»), θα σας αποκαλύψει κάποια νεώτερα πέτρινα κτήρια – στάνες ή αποθήκες κι’ ένα πέτρινο παραδοσιακό γεφύρι σε ανθρώπινο μέγεθος, που γεφυρώνει το βαθύ ρέμα που δημιουργείται απ’ τις δύο πηγές του χωριού. Αργότερα αυτό το μικρό ρέμα θ’ αποτελέσει έναν πλούσιο παραπόταμο που στο ύψος της Χρυσής ενώνεται με το υδάτινο δυναμικό του Άνω Σαραντάπορου. Στο ευρύ προστατευμένο από χαμηλούς λοφίσκους οροπέδιο έρχονται ακόμα τρεις – τέσσερις οικογένειες, επισκευάζουν τις πρόχειρες περιφράξεις σηματοδοτώντας κάποιες παλιές ιδιοκτησίες και μικρούς κήπους, συνεχίζοντας να φυτεύουν πατάτες ή να καλλιεργούν λεπτόφλουδα φασόλια (όπως στο Νεστόριο), ντομάτες, μαρούλια και κάθε είδους λαχανικά.  

Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο, η μοναδική δστ. αριστερά (υπάρχει σήμανση) θα σας οδηγήσει μέσω μιας κατάφυτης διαδρομής οκτώ χλμ., στην Κυψέλη (πριν το 1928 Ψέλτσκο στα 1080 μ. υψ.), ίσως τον καλύτερα διατηρημένο οικισμό του δήμου Νεστορίου με 86 καλοκαιρινούς κατοίκους, 30 χειμωνιάτες. Όταν πρωτοήρθαμε εδώ (1999) δεν υπήρχε άσφαλτος και πιστέψτε το, κάναμε ¾ να φτάσουμε, τόσο κακοτράχαλος ήταν ο δρόμος. Το χωριό βρίσκεται στο βάθος μιας χαράδρας ενώ γύρω του οι κορφές σκεπάζονται με έλατα, σε μια επίδειξη δύναμης της φύσης σ’ έναν τόπο που θα λατρέψετε. Η τοπική ιστορία περιστρέφεται όπως παντού, στα γεγονότα του εμφυλίου και τα δρώμενα της εποχής που άφησε ανεξίτηλα σημάδια στις ψυχές των κατοίκων.

Όλοι οι κάτοικοί του τότε (1948), μεταφέρθηκαν στο Μανιάκι της Καστοριάς, πολλοί μένουν ακόμα εκεί, ενώ περισσότεροι ακολούθησαν το δρόμο της μετανάστευσης στην Αυστραλία, που σήμερα η δεύτερη και τρίτη γενιά τους, αποτελεί μια πολυπληθέστατη κοινότητα Κυψελιωτών. Περιδιαβαίνοντας στα δρομάκια του θα φτάσετε στο κτήριο της παλιάς κοινότητας και τον ευμεγέθη ναό της Αγίας Παρασκευής (1925). Σε όλες τις διαδρομές που θα κάνετε θα διαπιστώσετε ότι οι οικοδομές του σώζονται αλώβητες από τη δίνη του πολέμου, που εδώ πέρασε με ιδιαίτερη σφοδρότητα. Παρόλα τα γεγονότα οι Γερμανοί έκαψαν μόνο ένα σπίτι, κι’ έτσι σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να αντικρίσουμε κάποιες κατασκευές ακόμα και από το πολύ μακρινό 1901, σύμφωνα με τις επιγραφές που υπάρχουν εντοιχισμένες.

Ο Νίκος Ντίνης, παλιός κοινοτάρχης⁽³⁴⁾ του χωριού (1982  – 1986) που σήμερα διατηρεί το καφενείο του χωριού, ανοιχτό χειμώνα – καλοκαίρι, μας είπε ότι αυτά τα ολοπέτρινα σπουδαία αρχοντικά, οι παλιές κατοικίες και τα απλά σπίτια: «χτίστηκαν από μαστόρους Κυψελιώτες που γνώριζαν καλά την τέχνη ενώ οι κάθε είδους ξυλουργικές εργασίες και τα κουφώματα έγιναν από τεχνίτες του Πολυκάστανου Καστοριάς». Απ’ τις πολλές ιστορίες που διηγούνται οι ντόπιοι είναι μια, που θυμούνται καλά. Έγινε το 1947 όταν καταρρίφθηκε ένα αεροπλάνο. Το πλήρωμα πρόλαβε να χρησιμοποιήσει τα αλεξίπτωτα τα οποία, φτάνοντας κάτω, μπλέξανε στα έλατα. Οι αεροπόροι σώθηκαν, αλλά έτσι όπως ήταν κρεμασμένοι στα κλαριά δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι άλλο, παρά να περιμένουν να τους ελευθερώσουν. Κοντά τότε, ήταν ο κυβερνητικός στρατός αλλά κι’ ο Δ.Σ.Α., που ο καθένας ήθελε να τους πάρει. Δόθηκε φονικότατη μάχη μέχρι τελικά να επικρατήσει ο στρατός που ξεκρέμασε τους αεροπόρους. 

Μετά από εικοσιένα χρόνια (1968) η ένωση απόστρατων αξιωματικών της Αεροπορίας υιοθέτησε την Κυψέλη, βαφτίζοντας δύο παιδιά, όσοι ήταν και το πλήρωμα του αεροσκάφους. Μάλιστα, έξω από την είσοδο του καφενείου θα δείτε την εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα, που μας έδωσε το έναυσμα να ρωτήσουμε. Αυτή γράφει: ΕΝΩΣΙΣ ΑΠ/ΤΩΝ ΑΞ/ΚΩΝ ΕΒΑ / ΥΙΟΘΕΤΗΣΕ / ΤΗΝ 26 ΜΑΙΟΥ 1968 ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ / ΚΥΨΕΛΗ – ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. 

Απ’ την Κυψέλη έχετε πολλές επιλογές που σε κάθε περίπτωση, ακολουθούν το μυθικό τοπίο, ανάλογα το μέσο  σας. Η πρώτη, είναι να γυρίσετε πάλι στον κεντρικό, απ’ όπου ήρθατε, επιστρέφοντας στο Νεστόριο ή με κατεύθυνση νότια (αριστερά), να πάτε στην κεντρική δστ. όπου (δεξιά), μπαίνετε στη Χρυσή συνεχίζοντας προς Πευκόφυτο – Αρένες – κεντρικό Γράμμο ή (αριστερά), να βγείτε Επταχώρι (βλ. Ταξίδια τ. 7^ος – Γράμμος 4^ο (2005) 104 - 116). Δεύτερη, περιπετειώδης χωμάτινη διαδρομή, ξεκινά μέσα απ’ το χωριό. Σ’ ένα χλμ. περνάει δίπλα απ’ τον Άγιο Αθανάσιο (δεξιά σας) και το μεγάλο άσπρο σταυρό, αφιέρωμα ενός κυνηγού που σώθηκε από πτώση στον παρακείμενο γκρεμό. Συνεχίζοντας τον μισοδιαλυμένο χωματόδρομο της περιοχής Τσούκα (περίπου τον Μάιο – Ιούνιο τον ανοίγουν), κάτω από την κορφή Παλιοκριμίνι (1806 μ. υψ.), σε συνολικά 3,7 χλμ. θα βρείτε διχάλα που (αριστερά), προσεγγίζει το Παλιοκρεμίνι ή Παλιοκρυμμίνι⁽³⁵⁾ (+/- 2,8 χλμ.), ένα από τα δεκάδες παμπάλαια παλιοχώρια⁽³⁶⁾ που διασώζει κάποιες θεμελιώσεις κατοικιών και τα ερείπια του Αγίου Νικολάου, ενώ δεξιά, φτάνει (2,0 χλμ. ) μέχρι τον Άγιο Μηνά. Και οι δύο δρόμοι είναι αδιέξοδοι για οποιοδήποτε όχημα. Οι τολμηροί πεζοπόροι, απ’ το Παλιοκρυμμίνι περνούν το ρέμα, φτάνουν στα ερείπια του Παλιομανάστηρου (Εισόδια της Θεοτόκου 1360), συνεχίζοντας το μονοπάτι (καλντερίμι κατά τόπους), προς Πετρίτσι⁽³⁷⁾ καταλήγοντας στο 116,5 χλμ. της Ε.Ο. Πεντάλοφου – Επταχωρίου. 

Η φύση συμπεριφέρεται με άφθαστο ταμπεραμέντο εδώ πάνω· κάθε εποχή προσφέρει απλόχερα τους μοναδικούς της χρωματισμούς. Απο την άνοιξη που τα πάντα αναγεννώνται, μπουμπουκιάζουν κι’ οι ευωδιές πλημμυρίζουν τα δάση, τα μπαλκόνια, τις πεζούλες των σπιτιών, το ολόδροσο καλοκαίρι με τις παχιές βοσκές, μέχρι την πανδαισία του πορτοκαλοκόκκινου φθινοπώρου, την ώρα που η φύση ετοιμάζεται να υποδεχθεί το χειμώνα, με τ’ ολόλευκο χιόνι να σκεπάζει σαν πέπλο σιωπής τις γύρω κορφές του θεόρατου Βόιου αλλά και του Γράμμου. Εποχή που αρκετοί κάτοικοι αναχωρούν, την ίδια στιγμή που τα πρώτα τζάκια, δείγμα κατοίκησης των χωριών, ανάβουν, κι’ οι παρέες στα καφενεία διηγούνται παλιές, πολλές φορές όχι ξεχασμένες ιστορίες.

Ο Γράμμος και η ευρύτερη περιοχή του, καθαγιασμένα σπαράγματα της οποίας προσπαθήσαμε να αναδείξουμε, μας κράτησε συντροφιά τέσσερα χρόνια ενώ τα ταξίδια σ’ αυτόν διήρκεσαν έξι. Η μακρόχρονη ενασχόληση, η επιτόπια έρευνα του τόπου, ολοκληρώνεται με αυτές τις δύο δημοσιεύσεις. Σκοπός της ήταν από την αρχή, να έρθουν στην επιφάνεια πρόσωπα και γεγονότα που έλαμψαν στο μακρινό παρελθόν, αλλά κι’ η πρόσβαση στις διαδρομές, τα μυστικά τους, ώστε ο φιλομαθής περιηγητής να κρατά στα χέρια του σήμερα ένα αξιόπιστο, τεκμηριωμένο βοήθημα κατά το ανθρωπίνως δυνατό. 

Αλήθεια είναι ότι απλώθηκα σε μεγάλο γεωγραφικό χώρο, ενώ οι συνθήκες του εδάφους και η απομόνωση της περιοχής δυσχέραναν την προσπάθεια, μια που ήθελα να αντιμετωπίσω το Γράμμο σαν σύνολο. Το αποτέλεσμα ήταν αρχικά να πελαγώσω ‘’ξοδεύοντας’’ πολύ χρόνο, ταυτόχρονα όμως, γνώρισα και έκανα μια λεπτομερή καταγραφή του ιστορικού περιβάλλοντος και των σωζόμενων σ’ αυτόν μνημείων. 

Ευχαριστίες οφείλω σε όλους όσους άμεσα η έμμεσα βοήθησαν είτε ήταν δίπλα μου όπως η παρέα μοτοσυκλετιστών της ΜΟ.ΛΕ. Τρικάλων, (Μιχάλης Μπισκιντζής, Σάκης Μπέτας, Σάκης Τάσιος, Σπύρος Χρονόπουλος), ο φίλος Κώστας Γεράσης στο Πευκόφυτο που με πήγε στη Μυροβλήτη, ο Χρήστος Νιτσιάκος πρόεδρος της κοινότητας Αετομηλίτσας που μου έδειξε απρόσιτους δρόμους. Επίσης ο καλός φίλος Πέτρος Μπουκουβάλας από τα Κρεστενά μαζί με τον Αργύρη Παφίλη απ’ τη Κοζάνη και την επί σειρά ετών γραμματέα του Δήμου Νεστορίου κ. Λευκή Παπατζίμου που εμπλούτισαν τη φτωχή αρχικά βιβλιογραφία. 

Αξιομνημόνευτη συμβολή στην εργασία είχαν επίσης οι λεπτομερείς αναλύσεις κι’ οι συμβουλές τεκμηρίωσης, από τον καθηγητή αρχιτεκτονικής Αργύρη Πετρονώτη που όπως του πρώην προέδρου Πυρσόγιαννης Βασίλη Παπαγεωργίου στάθηκαν πολύτιμες. Σήμερα βλέπω ότι χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση όλων δεν θα ήταν εφικτό αυτό το αποτέλεσμα ή ακόμα και η έρευνα. 

Παρά το μέγεθος της παρουσίασης του Γράμμου σαν ενότητα, ποτέ δεν μου τέθηκε περιορισμός στο κείμενο και την τεκμηρίωση, έτσι ώστε να γίνει κάποιου είδους ομαδοποίηση ή άλλη κατάταξη του υλικού. Γιαυτό ευχαριστώ τους καλούς φίλους, εκδότες εν προκειμένω, Θανάση Χούντρα και Στέφανο Κόκκαλη. 

Καθώς η προσπάθεια αυτή έφτασε στο τέλος της, αναλογίζομαι με ικανοποίηση το μακρύ ταξίδι των τελευταίων χρόνων, τις γνωριμίες με τους ανθρώπους του τόπου με την αίσθηση της χαράς, της ανακάλυψης και της ανασύστασης της ζωής που δημιούργησαν οι πρόγονοί μας σε κρίσιμους καιρούς. Η αλήθεια είναι ό,τι χρειάζονται και άλλες ειδικότητες (εκτός του περιηγητή) για να καταγραφεί αυτός ο μοναδικός πλούτος και να αποκαλυφθεί η σημασία τόσο των γεωγραφικά απομονωμένων κοινοτήτων, όσο και του θρυλικού Γράμμου που έγραψε στην ψυχή των Ελλήνων δραματική ιστορία. 

Η έρευνα δεν σταματά, λοξοδρομεί προς τη Θεσπρωτία και τα Όρη Τσαμαντά, άγνωστα καθ’ ολοκληρία, συνεχίζοντας προς τα θαυμάσια Κορέστεια, μια αρχιτεκτονικά μοναδική στη χώρα ενότητα πλινθόκτιστων χωριών που το ευτελές υλικό οικοδόμησης είναι ευθέως αντίθετο με την ιστορία και την πολιτισμική τους αξία.

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Στην απογραφή της 15^ης – 16^ης Μαίου 1928 εμφανίζει 1.888 κατοίκους. Παντελή Τσαμίση, Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αθήνα (1949) 237, ενώ προπολεμικά φτάνει τις 3.500. Μιχαήλ Ι. Κωστόπουλου, Γνωριμία με το Νεστόριο Καστοριάς, έκδοση δήμου Νεστορίου, Καστοριά (1998) 16.

⁽²⁾ Π.Δ. 235/30 – 8 – 1994 (ΦΕΚ τ. Α’ 135 / 30 – 8 – 1994).

⁽³⁾Τσαμίσης ο.π. 154. Μια πρόταση που εν μέρει πραγματοποιήθηκε ήταν αυτή του γεωπόνου Νικόλαου Νίκλη, έναν από τους δεκάδες εισηγητές του 1^ου επιστημονικού συμποσίου υπό την αιγίδα της Τοπικής αυτοδιοίκησης Νεστορίου και της υπηρεσίας Προγραμματισμού Καστοριάς που πρότεινε να γίνει στο Κάστρο χώρος αναψυχής και περιπάτου. Νικόλαος Νίκλης, «Τουριστική ανάπτυξη των χωριών του συμπλέγματος Γράμμου», ανέκδοτα πρακτικά 1^ου επιστημονικού συνεδρίου: Ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής Γράμμου. Δήμος Νεστορίου 12 Αυγούστου (1988) 7^η πρόταση (σελ. 4).

⁽⁴⁾Με προσφορές του χτίστηκαν οι εκκλησίες του Αρχάγγελου Μιχαήλ και του Αγίου Δημητρίου προστέθηκε μια πτέρυγα στο κτήριο που στεγαζόταν το γυμνάσιο, διέθεσε χρήματα για τον ηλεκτροφωτισμό κ.ά. Κωστόπουλος ο.π. 138.

⁽⁵⁾ [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού], Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην Γεγονότα, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1979) 221.

⁽⁶⁾Ο Μακεδονικός Αγώνας διαδραματίστηκε κυρίως σε περιοχές που οι κάτοικοι μιλούσαν το γνωστό σλαβανάμικτο γλωσσικό ιδίωμα με λέξεις ελληνικές, τουρκικές, αλβανικές, σλαβικές κ.λπ.Η προπαγάνδα των Βουλγάρων χρησιμοποίησε αυτό το ιδίωμα σαν επιχείρημα για τον προσηλυτισμό στην Βουλγαρική εξαρχία και για την ίδρυση βουλγαρικών σχολείων, με δικούς τους καλοπληρωμένους δασκάλους και μαθητές.Δημητρίου Ν. Τσίγκαλου, Το Επταχώρι, έκδοση Φιλοπροοδευτικού συλλόγου των απανταχού Επταχωριτών Θεσσαλονίκη (1979) 97.

⁽⁷⁾ΓΕΣ / ΔΙΣ ο.π. 105 – 106, 135.

⁽⁸⁾ Περισσότερα για τη ζωή του βλ. Κωστόπουλος ο.π. 148 – 152.

⁽⁹⁾ Μιχαήλ Σταματελάτου - Φωτεινή Βάμβα – Σταματελάτου, Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδος, τ. 1^ος, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Αθηνών το Βήμα (έτος ΠΕ’ φ.14.774) Τρίτη 30 Μαΐου (2006) 17.

⁽¹⁰⁾ Τσαμίση ο.π. 232.

⁽¹¹⁾ Τσαμίση ο.π. 121.

⁽¹²⁾ Κωστόπουλου ο.π. 310.

⁽¹³⁾ Τσαμίση ο.π. 120. Ο ίδιος (σελ. 237), αναφέρει ότι στην απογραφή της 15^ης – 16^ης Μαΐου 1928 είχε 152 κατοίκους.

⁽¹⁴⁾ Επίκειται η ασφαλτόστρωση του χωματόδρομου από δστ. μέχρι τα χωριά Λιβαδοτόπι – Γιαννοχώρι – Μονόπυλο  – Τρίλοφο, που θα συμβάλει στην παραπέρα ανάπτυξη του τόπου και την ευκολότερη πρόσβαση επισκεπτών. (σ.σ. βαθύ προβληματισμό προκαλεί η ασφαλτόστρωση και κατά πόσο είναι χρήσιμη, κυρίως, λόγω της πλήρους αλλοίωσης του σπανιότατου ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και του τοπίου, που ποτέ πια σ’ αυτά τα μέρη δεν θα είναι το ίδιο.).

⁽¹⁵⁾ Ζαλίδης Χ. Γ. και Α. Λ. Μαντζαβέλας (συντονιστές έκδοσης) 1994. Απογραφή των ελληνικών υγροτόπων ως φυσικών πόρων (Πρώτη προσέγγιση). Ελληνικό κέντρο Βιοτόπων – Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) xviii + 587 σελ. Ιούνιος (1994) 187.

⁽¹⁶⁾ Παράδοση που παραδίδεται από γενιά σε γενιά από παππού σε εγγονό. Την αναφέρει ο Γιάννης Κ. Παπαρίζος στο βιβλίο του, Τα χωριά του Γράμμου, εκδόσεις Κώδικας Θεσσαλονίκη (1998) 13 – 14. 

⁽¹⁷⁾ Παπαρίζος ο.π. 100 – 101. 

⁽¹⁸⁾ Κλαδονομή είναι μια από τις αρχαιότερες μορφές δασικής εκμετάλλευσης και προσδιορίζεται από την διαδικασία κοπής κλαδιών προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως τροφή για κοπάδια αιγοπροβάτων κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Τα δέντρα που κλαδονομεύονται αποκτούν χαρακτηριστική μορφή. Περισσότερα για τις έννοιες και τα ονόματα βλ. Γ. Κοράκης, Δ. Μπούσμπουρας, Β. Πετρίδου, Διαδρομές στο Γράμμο, έκδοση Αρκτούρος Θεσσαλονίκη (2002) 23.

⁽¹⁹⁾ Γλυκονέρι: πριν το 1928 λεγόταν Δράνοβο (Τσαμίση ο.π. 235), και Ντρ(ι)άνοβο (μαρτυρία Μιχάλη Ζ. Θεοδώρου σε τηλεφωνική επικοινωνία Σάββατο 5 Μαΐου 2007 / 16:05). Είχε 130 κατοίκους το 1928 (Τσαμίση ο.π. 235) και 221 (25 σπίτια, 36 οικογένειες) το 1947 – 1948. Μιχάλης Ζ. Θεοδώρου, Φυγή και Επιστροφή, αυτοέκδοση Αθήνα (2004) 27. Σήμερα έχει δύο σπίτια, ξενώνα του συλλόγου και την ερειπωμένη εκκλησία της Αγίας Κυριακής.

⁽²⁰⁾ Περιστερά: πριν το 1928 σύμφωνα με τον Τσαμίση (ο.π. 237) λεγόταν Λιτσοτέρι και είχε 104 κατοίκους. Πιθανά είναι λάθος αυτή η καταγραφή, γιατί α) το Λιτσιστέρι είναι περιοχή πλησίον της Ν. Κοτύλης και αποτελούταν από καλύβια βοσκών και β) σύμφωνα με μαρτυρία του Γλυκονερίτη Μιχάλη Ζ. Θεοδώρου σε τηλεφωνική επικοινωνία (Σάββατο 5 Μαΐου 2007 / 16:15), λεγόταν Μπιστηριά. Σήμερα σώζεται η εκκλησία του Προφήτη Ηλία και το σχολείο. Ακατοίκητο.

⁽²¹⁾ Παπαρίζος ο.π. 31 – 32. 

⁽²²⁾ Παπαρίζος ο.π. 95. 

⁽²³⁾ Ήδη, από το 2000, σε όλα τα χωριά είχε ξεκινήσει μια ‘’ενημέρωση’’ των κατοίκων αλλά κυρίως, των συλλόγων που εδρεύουν στην Αθήνα ώστε όλοι να παρευρίσκονται στα χωριά τους την ημέρα της απογραφής (2001). Αυτό, θα είχε σαν αποτέλεσμα να εμφανιστούν στους καταλόγους πολλοί κάτοικοι έτσι ώστε να εκταμιευτούν χρήματα για έργα από προγράμματα της Ε.Ε., με την πρόσθετη αιτιολογία: «τόσος κόσμος μένει στο χωριό». Ότι η Διοίκηση πάντοτε απουσίαζε από τις υποχρεώσεις της, ότι ποτέ δεν άκουσε το τραγικό μήνυμα που έστελναν τα εγκαταλειμμένα χωριά, δεν ‘’πονήρεψε’’ τους κατοίκους που πράγματι, πήγαν και απογράφηκαν. Επειδή όμως, έργα στην περιφέρεια δεν έγιναν, συμπεραίνουμε ότι αυτό το ‘’κόλπο’’ ήταν ένας εύσχημος τρόπος για εύσημα στην τότε Διοίκηση (πιθανόν και από την Ε.Ε.), για την ‘’πετυχημένη αποκέντρωση’’, που φυσικά, έγινε επί των ημερών της. Σήμερα πρέπει να θεωρούμε ότι η απογραφή του 2001 είναι πλασματική και οι αριθμοί των κατοίκων που εμφανίζονται ψευδείς, μην έχοντας ουδεμία σχέση με την πραγματικότητα. Σε εκατοντάδες χωριά δεν μένει πια κανείς με ευθύνη όλων των διοικήσεων και του πολιτικού προσωπικού. Προς επίρρωση των παραπάνω βλ. Χριστιάνα Στύλου – Λίνα Γιάνναρου «Σβήνουν χωρίς γεννήσεις τα χωριά», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Κυριακή 21 Απριλίου (2002) 6. Λίνα Γιάνναρου «Διακόσια χωριά με μηδέν κατοίκους - ο τόπος ζωντανεύει μόνο στα πανηγύρια», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή Σάββατο 5 Μαΐου 2007 (έτος 88^ο φύλλο 26.570) 1, 4, όπου επισημαίνει η δημοσιογράφος: «Εκτιμήσεις, ωστόσο, ανεβάζουν τον αριθμό των ερημωμένων χωριών σε περίπου 4.000». Όλα αυτά χωρίς να αναφέρουμε τους ανύπαρκτους πλέον ορεινούς συνοικισμούς, που, κατά την Ε.Σ.Υ.Ε. κατοικούνται.

⁽²⁴⁾ Δημήτρης Μπούσμπουρας (επιμ.), «Γράμμος», περιοδικό ‘’Μικρή Άρκτος’’, 1-16 της Αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας Αρκτούρος τ.24 Απρίλιος – Μάιος – Ιούνιος (2000) 8. Επίσης στο: Γ. Κοράκης, Δ. Μπούσμπουρας, Β. Πετρίδου ο.π. 5.   

⁽²⁵⁾ Χάρτης Γ.Υ.Σ. ‘’Γενικής Χρήσεως’’, κλίμακα 1: 50.000, φύλλο GRAMOS, 4^η έκδοση Αθήνα Ιούλιος 1970, Χάρτης Macedonia, MountainsPindosNo 1/12 κλίμακα 1: 50.000, έκδοση ΕΟΤ – ΕΟΣ Αχαρνών, Αθήνα 2001. Χάρτης «Γράμμος – Σμόλικας – Βόιο – Βασιλίτσα», κλίμακα 1: 50.000, έκδοση ΑΝΑΒΑΣΗ, Αθήνα 2006.

⁽²⁶⁾ Αχιλλέας Ιω. Παπαϊωάννου, Ο Αληθινός Γράμμος, εκδόσεις Μπίμπη Θεσσαλονίκη χ.χ. [2005] 89 – 90. 

⁽²⁷⁾ Μαύρη Πεύκη (Pinus nigra): σχηματίζει εκτεταμένα δάση στην περιοχή του Γράμμου που αποτελούν οικοτόπους προτεραιότητας για την Ε.Ε. Αυτά τα δάση παρουσιάζουν υψηλή βιοποικιλότητα και διαδραματίζουν σημαντικό υδρονομικό ρόλο προστατεύοντας ταυτόχρονα το έδαφος απ’ τη διάβρωση. Μερικές από τις απειλές που αντιμετωπίζουν είναι η εντατική υλοτομία, η υπερβόσκηση και η αποψίλωσή τους. Λόγω της σπουδαιότητας των δασών και των ατόμων του είδους θα δείτε σε πολλά σημεία ενημερωτικά πάνελ της Αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας Αρκτούρος. Γ. Κοράκης, Δ. Μπούσμπουρας, Β. Πετρίδου, Διαδρομές στο Γράμμο, έκδοση Αρκτούρος Θεσσαλονίκη (2002) 23.

⁽²⁸⁾ Τα υψόμετρα που αναφέρονται στην εργασία προέρχονται από τον νέο χάρτη της Ανάβασης (βλ. παραπάνω σημ. 21). Είναι διαφορετικά από αυτά που παρουσιάζονται στον χάρτη της Γ.Υ.Σ. (εκδ.1970) που συμβουλεύτηκα στο άρθρο Γράμμος 5^ο (Ταξίδια τ. 8^ος (2006) 160). Αυτό, σύμφωνα με τους δημιουργούς, οφείλεται στο νέο ακριβέστερο και αδημοσίευτο τριγωνομετρικό δίκτυο της χώρας που έφτιαξε η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.

⁽²⁹⁾ Βλ. σχετικά δημοσιεύματα εφημερίδων: Οδοιπορικό της ‘’Κ’’ σε Γράμμο – Βίτσι του Σταύρου Τζίμα – φωτ. Αλέξανδρου Γκιώνη «Κι όμως, οι πληγές δεν έχουν επουλωθεί», Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου (1999) 5 – 7. Επίσης: Σταύρου Τζίμα «Ο τουρισμός σκαρφαλώνει στο Βίτσι», Καθημερινή Κυριακή 31 Οκτωβρίου (2004) 27.

⁽³⁰⁾ Πρόσφατα στην πόλη της Καστοριάς απαγορεύτηκε! να γίνει το συνέδριο (6 – 9 Ιουλίου 2006) «Μνήμες των εμφυλίων πολέμων» στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου. Αν μη τι άλλο, αυτό δείχνει ξεκάθαρα τις απόψεις που υπάρχουν σήμερα για το θέμα, και πιθανά γιατί δεν ολοκληρώθηκε το «Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης». Ευτυχώς την κατάσταση έσωσε ο αξιέπαινος δήμαρχος Αγίων Αναργύρων Αποστόλης Κιοσσές που χωρίς λογοκρισία! ή αποκλεισμούς εισηγητών! φιλοξένησε τις εργασίες του συνεδρίου στην Κορησσό. Βλ. σχετικά δημοσιεύματα στις εφημερίδες: Καθημερινή Σάββατο 24 Ιουνίου 2006 (έτος 87^ο φύλλο 26.311) 5, Γ. ΣΤ. Ελευθεροτυπία Σάββατο 24 Ιουνίου 2006 (έτος 31^ο φύλλο 9.293) 8, Σπύρου Κακουριώτη Αυγή Κυριακή 2 Ιουλίου 2006 (έτος 54^ο φύλλο 9.664) 43, Ιός Press Ελευθεροτυπία Σάββατο 22 Ιουλίου 2006 (έτος 32^ο φύλλο 9.317) 68.

⁽³¹⁾ Σταύρου Τζίμα – φωτ. Αλέξανδρου Γκιώνη, «Αναξιοποίητο τουριστικά το βουνό του διχασμού», Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου (1999) 7.

⁽³²⁾ Τσαμίση ο.π. 235.

⁽³³⁾ [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946 – 1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1980) 113 σχεδιάγραμμα 12.

⁽³⁴⁾ Ήταν ο πρόεδρος που τον Μάιο του 1986 κατέβηκε στην Αθήνα και αιτήθηκε τον ηλεκτροφωτισμό του χωριού. Η μελέτη και η εγκατάσταση κράτησε τρία χρόνια. Τέλος του 1989 ο ηλεκτροφωτισμός ήταν γεγονός. Θυμηθείτε, ήταν η εποχή που όλες οι ‘’ομιλούσες κεφαλές’’ (κατά Κ. Καβαθά) συζητούσαν για αποκέντρωση, με τις μισές κοινότητες της Χώρας χωρίς ρεύμα.

⁽³⁵⁾ Παλιοχώρι του Επταχωρίου. Τμήμα των κατοίκων συμπτύχθηκε με άλλα παλιοχώρια στο Επταχώρι, ενώ άλλοι μετοίκισαν στο σημερινό Κρημίνι, [Δήμου Τσοτυλίου Νομού Γρεβενών]. Τσίγκαλου ο.π. 13.

⁽³⁶⁾ Από αυτά τα διάσπαρτα πολλές φορές σε μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους, παλιοχώρια, προέκυψαν αργότερα (1700 – 1800) μεγαλύτεροι οικισμοί που υπάρχουν μέχρι τις μέρες μας. Τέτοιες μετακινήσεις πληθυσμών δημιούργησαν το Επταχώρι, το Νεστόριο Καστοριάς, το Πεντάλοφο, Δάφνη, Αυγερινό Κοζάνης, τα Πετρίλια στην Ανατολική Αργιθέα, το Καλεσμένο Ευρυτανίας κ.ά. Θεόδωρου Παπαδόπουλου «Ορεινοί Οικισμοί – Μακεδονική Αρχιτεκτονική», πρακτικά Γ’ συνεδρίου Ιστορίας Λαογραφίας – Γλωσσολογίας Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής Δυτικομακεδονικού Χώρου. Θεσσαλονίκη 3 – 4 – 5 Απριλίου (1982) 212, 214. Επίσης: Μιχαήλ Ι. Κωστόπουλος, Οι εκκλησίες Νεστορίου Καστοριάς, Νεστόριο (1987) 2.

⁽³⁷⁾ Παλιοχώρι του Επταχωρίου, λεγόταν και Πέτριτζκο. Τμήμα των κατοίκων συμπτύχθηκε με άλλα παλιοχώρια στο Επταχώρι, ενώ άλλοι μετοίκισαν σε χωριά της Ανασελίτσας και λοιπής Μακεδονίας. Τσίγκαλου ο.π. 23. Λέγεται, ότι αρκετοί κατέληξαν στο Νέο Πετρίτσι έδρα ομώνυμου Δήμου του Νομού Σερρών.

ΧΙΛΙΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ

Χιλιομέτρηση Κυψέλη – Νεστόριο

0,0 Κυψέλη,

8,0 χλμ. δστ. αριστερά Χρυσή – Επταχώρι δεξιά Νέα Κοτύλη. Ανεβαίνοντας συναντάμε αριστερά μας δστ για την Παλιά Κοτύλη,

13,70 χλμ. δστ. αριστερά χώμα για Παρατηρητήριο «Χάρο», Πευκόφυτο, Χρυσή και δεξιά για Νέα Κοτύλη,

14,30 χλμ. δστ. αριστερά άσφαλτος για Νέα Κοτύλη και δεξιά χώμα για Λάνκα και άλλα χωριά,

14,80 χλμ. Νέα Κοτύλη,

15,43 χλμ. Είσοδος χωριού δεξιά, ευθεία Νεστόριο,

27,83 χλμ. Γέφυρα Νεστόριου (Αλιάκμονα),

28,00 χλμ. Νεστόριο 

ΧΙΛΙΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ

Χιλιομέτρηση Νεστόριο – Κυψέλη

0,0 Νεστόριο

0,170 χλμ. Γέφυρα Νεστόριου (Αλιάκμονα),

12,57 χλμ. Είσοδος Νέας Κοτύλης,

13,70 χλμ. δστ. αριστερά χωματόδρομος προς Λάνκα και άλλα χωριά,

14,30 χλμ. δστ. αριστερά Κυψέλη δεξιά προς Χάρο, Παρατηρητήριο, Λιβάδια Κοτύλης,

20,00 χλμ. δστ. αριστερά Κυψέλη δεξιά Χρυσή ή Επταχώρι,

28,00 χλμ. Κυψέλη.

ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΗΜΑΝΣΗ ΟΔΙΚΗ και ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ

• Στον Πεύκο υπάρχει σήμανση για το Μονοπάτι Β: ΠΕΥΚΟΣ – ΛΙΒΑΔΙΑ – ΠΑΛΙΑ ΚΟΤΥΛΗ, υψόμετρο 980 – 1400 – 1220, Μήκος [διαδρομής] 12.100. Επίσης για το Μονοπάτι Α: ΤΟΥΜΠΑ – ΣΓΟΥΡΟΣ, υψόμετρο 1400 – 1500, Μήκος [διαδρομής] 8.600.
• Στην Παλιά Κοτύλη υπάρχει σήμανση για το Μονοπάτι Γ: ΠΑΛΙΑ ΚΟΤΥΛΗ – ΝΕΑ ΚΟΤΥΛΗ, υψόμετρο 1220 – 1400, Μήκος [διαδρομής] 5.490. Μονοπάτι Ν: ΠΑΛΙΑ ΚΟΤΥΛΗ – ΚΥΨΕΛΗ, υψόμετρο 1220 – 1060, Μήκος [διαδρομής] 7.790. Μονοπάτι Β: ΠΑΛΙΑ ΚΟΤΥΛΗ – ΛΙΒΑΔΙΑ – ΠΕΥΚΟΣ, υψόμετρο 1220 – 1400 – 980, Μήκος [διαδρομής] 12.100.
• Στην έξοδο του Νεστορίου πινακίδες με χλμ. αποστάσεις προς όλες τις κατευθύνσεις.
• Χίλια εκατό μέτρα από την έξοδο της Νέας Κοτύλης πινακίδα προς όλα τα χωριά των Οντρίων.
• Χίλια επτακόσια μέτρα από την έξοδο της Νέας Κοτύλης πινακίδες προς Κυψέλη – Ιωάννινα και προς Πεύκο – Πευκόφυτο – Χρυσή. 

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΑΝΑΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΖΟΠΟΡΙΕΣ

• Κώστα Τσίπηρα, στα Ελληνικά Βουνά, «Νέα Κοτύλη – Πύργος – Πευκόφυτο», εκδόσεις Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη Αθήνα (1992) 62, στο ίδιο, περιγράφονται διαδρομές για τον κυρίως Γράμμο, «Λουτρά Αμάραντου – Κάμενικ» σελ 56 – 57,  «Πληκάτι – 2520 – Γράμουστα» σελ. 58 – 60, «Χρυσή – Αρένες – Λίμνες Μοτσάλια» σελ. 60 – 61.
• Κώστα Τσίπηρα, στα Ελληνικά Βουνά, Β’ μέρος, «Γράμουστα – Σλήμιτσα [Τρίλοφο] – Αλεβίτσα – Διποταμία», εκδόσεις Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη Αθήνα (1993) 18 – 20.
• Μίλτος Ζέρβας – Χριστίνα Σκοπελίτη, «Βόιο, περιγραφή της διαδρομής Πεντάλοφο – Κοτύλη από το Ε6, κατάβαση από Κοτύλη – Νεστόριο από το Ε6», περιοδικό Ανεβαίνοντας τ.3 Σεπτέμβριος – Οκτώβριος – Νοέμβριος (1998) 18 - 20.

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 24670

ΔΙΑΜΟΝΗ: Νεστόριο ο ‘’Αλέξανδρος’’ Μιχάλης Νταούτης 31114 www.hostel-alexandros.gr , ‘’Αχχίλειον’’ 31120, ‘’Βατύνα’’ 31118, 31223, www.vatina.gr ‘’Αναστασία’’ 31101 – 2, www.kastorianet.gr/anastasia ‘’Σείριος’’ Κίτσιος Μιλτιάδης 31650. ‘’Το σπίτι του Γάκου’’ 31401, 6972755558, www.tospititougakou.gr   Ξενώνας στον Πεύκο ‘’Τέσσερις Εποχές’’ Κίτσιος Μιλτιάδης 6973778011, 2467031426, 2467080765. Ξενώνας στην Κοτύλη: ετοιμάζεται. Τους καλοκαιρινούς μήνες κατόπιν συνεννόησης λειτουργεί  ο ξενώνας Τρίλοφου, Βασίλης Μπέλλος μέλος πολιτιστικού συλλόγου 82411, 6978641877 το ‘’Ξενοδοχείο’’ Μονόπυλου, Τούλιος Βασίλης πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου 71824, ο ξενώνας πολιτιστικού συλλόγου Γιαννοχωρίου που λειτουργεί στα πρότυπα ορειβατικού καταφυγίου 82395, και ο κοινοτικός ξενώνας Λιβαδοτοπίου, Γιώργος Κοράνης πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου 82444, 6976488970.

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Ο απόλυτος και ανεξάντλητος παράδεισος για τους λάτρεις της φύσης. Στον Πεύκο στο σχολείο ή στο μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής. Στην Νέα Κοτύλη επίσης στο σχολείο. Και στις τρεις περιπτώσεις έχει κρήνη με νερό. Σε κάθε περίπτωση να έχετε μαζί σας παγούρι γεμάτο και προσέξτε μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ: Στο Νεστόριο θα βρείτε τα πάντα. Καφενείο Πεύκου  Βλαχόπουλος Γερμανός 61152, Καφενείο Κοτύλης Χρήστος και Χρυσούλα Κωνσταντίνου 86110, Καφενείο Κυψέλης Νίκος Ντίνης 86440.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος Νεστορίου 31204, 31027 – 8, Αστυνομία Νεστόριου 31218, 31205, Α’ Βοήθειες Νεστόριου 31216. Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ: Μόνο στην Καστοριά Ζουρνατζής Νίκος Λεωφόρος Κύκνων 14, www.moto-action.gr 86979, 6977705092.

ΧΡΗΣΙΜΑ:  www.nestorio.gr/riverp.html www.riverparty.gr/mayor.htm Οι δικτυακοί χώροι για το περίφημο River Party. Το Νεστόριο έχει πολλούς φορείς – συλλόγους που οργανώνουν αρκετές εκδηλώσεις κάθε χρόνο. Οι πιο γνωστές είναι τα παραδοσιακά πανηγύρια του δεκαπενταύγουστου, οι εκδηλώσεις του Αγίου Πνεύματος και το «Γιόβαντεν» – τοπικό έθιμο του Αγίου Ιωάννου. Διεύθυνση δασών Καστοριάς 26666, 22881, 22995.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Προσοχή στις βενζίνες. Αν έχετε μικρό ντεπόζιτο πάρτε ένα τετράλιτρο από το Νεστόριο. Καστοριά όλες οι εταιρείες προσοχή όμως τις Κυριακές, γιατί πολλά κλείνουν.

ΒΙΒΛΙΑ: Η περιοχή του Γράμμου είναι μια ευκαιρία για να εμβαθύνουμε στο θέμα του εμφυλίου πολέμου και της μετανάστευσης δύο πληγές, που ακόμα επηρεάζουν την Ελλάδα. Δείτε παρακάτω βιβλιογραφία για τα δύο θέματα. 

ΧΑΡΤΕΣ: Μοναδική ακρίβεια απο την ΑΝΑΒΑΣΗ στον πλαστικοποιημένο χάρτη, «Γράμμος – Σμόλικας – Βοιο - Βασιλίτσα», με όλη την περιοχή που περιγράφουμε σε κλίμακα 1:50.000. Στοά Αρσακείου 6 Α’, τ.κ. 105 64 Αθήνα, 2103218104, 3210152. Υπάρχει επίσης ένας με διαδρομές στον Γράμμο από τον ‘’Αρκτούρο’’, σεκλίμακα με 1: 100.000. Ο Ε.Ο.Τ. κυκλοφόρησε, (με την συνεργασία του Ε.Ο.Σ. Αχαρνών), 12 χάρτες για την οροσειρά της Πίνδου. Μεταξύ αυτών, είναι ο Νο 1 (Γράμμος) σε κλίμακα 1:50.000 που απεικονίζει τμήμα της περιοχής.

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Μ.Ο.Κ. (Μοτοσυκλετιστικός Όμιλος Καστοριάς) Τάνια Ρήμου, Περιοχή Χλόη, τηλ 2467026431, 6938045052. Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών, Ελάτη Τρικάλων τηλ - Fax: 2434071826.

Πληροφορίες για την βιβλιογραφία με θέμα τον Εμφύλιο πόλεμο και τη Μετανάστευση

Από το 1945 μέχρι το 1999, ένας όγκος 576 μονογραφιών έχουν δημοσιευτεί με θέμα τον εμφύλιο πόλεμο έγραφε ο Μιχάλης Πιτσιλίδης (περ. Προθήκη τ.9, 2003, σ. 21), και πράγματι έτσι είναι. Αν μάλιστα προσθέσουμε και τις εκδόσεις από το 1999 έως το 2007 τότε προκύπτουν ακόμα περισσότερες συμβολές στα γεγονότα. Εδώ θα προτείνουμε όσα πονήματα συνεισφέρουν ώστε να έχετε μια σφαιρική άποψη, με την συμβολή φυσικά της Ιστορικής επιστήμης και των συνεδρίων, που τα τελευταία χρόνια αναλύουν άγνωστα περιστατικά. Οι εκδόσεις αναφέρονται χρονολογικά απο το 1990 έως το 2003.

• Αχιλλέα Παπαϊωάννου, Γιώργης Γιαννούλης, η θρυλική μορφή του Γράμμου – το άγνωστο ημερολόγιό του, εκδόσεις Γλάρος Αθήνα 1990.
• Αλέξανδρος Ζαούσης, Η τραγική αναμέτρηση – Ο μύθος και η αλήθεια, εκδόσεις Ωκεανίδα τομ. Α’ Αθήνα 1992, τομ. Β’ Αθήνα 1993.
• Συλλογικό, Ντέιβιντ Κλόουζ, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943 – 1950, εκδόσεις Φιλίστωρ Αθήνα 1997.
• Αλέκος Κουτσουκάλης, Το χρονικό μιας τραγωδίας 1945 – 1949, εκδόσεις Ιωλκός Αθήνα 1998.
• Κωστής Παπακόγκος, Καπετάν Μάρκος – Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα 1945 – 1949, εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 1999.
• Ηλίας Προβόπουλος – Κώστας Παπαδόπουλος, Ο Άρης κάνει πόλεμο, έκδοση κοινότητας Δομνίστας Ευρυτανίας και Μεσούντας Άρτας Αθήνα 1998.
• Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή, Άλλος δρόμος δεν υπήρχε – Αντίσταση – Εμφύλιος – Προσφυγιά, εκδόσεις Πολύπτυχο Αθήνα 2002.  
• Ντέιβιντ Κλόουζ, Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, εκδόσεις Φιλίστωρ Αθήνα 2003.
• Γιώργος Τόλης, Η Καρυδιά με τους Νουμάδες, εκδόσεις Αρμός Αθήνα 2003.
• Παπα – Καρτέρη, Αναμνήσεις από το Βουνό - Ιούλιος 1947 – Μάης 1949, εκδόσεις ΑΣΚΙ – Βιβλιόραμα Αθήνα 2003.
• Φίλιππος Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος η εμπλοκή του ΚΚΕ, εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 2004.
• Γιώργος Δ. Γκαγκούλιας, Η Αθέατη πλευρά  του Εμφυλίου Πολέμου – τα τραγικά γεγονότα της 7^ης Μεραρχίας του Δ.Σ.Ε., εκδόσεις Ιωλκός Αθήνα 2004.
• Βασίλης Γκανάτσιος (Χείμαρρος), Ένας Δάσκαλος Καπετάνιος, εκδόσεις Κώδικας και Πανελλήνια Οργάνωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης (Π.Ο.Α.Ε.Α.), Θεσσαλονίκη 2004.
• Ε. Βουτηρά, Β. Δαλκαβούκης, Ν. Μαραντζίδης, Μ. Μποντίλα (επιμ.), «Το όπλο παρά πόδα. Οι πολιτικοί πρόσφυγες του ελληνικού εμφυλίου πολέμου στην Ανατολική Ευρώπη», πρακτικά συνεδρίων, εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας Θεσσαλονίκη 2005.
• Βάσω Ψιμούλη, ‘’Ελεύθερη Ελλάδα’’ / ‘’Η φωνή της Αλήθειας’’ ο παράνομος ραδιοσταθμός του ΚΚΕ αρχείο 1947 – 1968, εκδόσεις Θεμέλιο – ΑΣΚΙ Αθήνα 2006.
• Βαρδής Β. Βαρδινογιάννης – Γιώργος Κ. Ζαχαρόπουλος, Ανταρτομάνα Θεσσαλία, εκδόσεις Οδυσσέας Αθήνα 2006.
• Γιώργου Μαργαρίτη, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002.
• Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλίδας (επιμ.), «Ο εμφύλιος Πόλεμος – Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο»,  πρακτικά συνεδρίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο 20 – 23 Οκτωβρίου 1999, εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 2002.
• Χρήστος Δ. Καινούργιος, Στα Άδυτα του Εμφυλίου, εκδόσεις Ιωλκός Αθήνα 2003.
• Νίκος Τερζόγλου (Πύραυλος), Η στρατιωτική εκπαίδευση στελεχών στο ΔΣΕ, εκδόσεις Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2003. 

Η βιβλιογραφία για το κοινωνικό φαινόμενο της μετανάστευσης δεν είναι τόσο πλούσια, ωστόσο, υπάρχουν αξιόλογες εκδόσεις που θα φανούν χρήσιμες σε όσους θέλουν να εμβαθύνουν στο θέμα.

• Χρυσάνθη Σωτηροπούλου, Η διασπορά στον Ελληνικό κινηματογράφο – Επιδράσεις και Επιρροές στη Θεματολογική Εξέλιξη των ταινιών της περιόδου 1945 – 1986, εκδόσεις Θεμέλιο 1995.
• Αναστάσιου Τζαμτζή, Τα ελληνικά υπερωκεάνια. 1907 – 1977, εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα 1996.
• Συλλογικό, Χάρης Ναξάκης, Μιχάλης Χλέτσος (επιμ.), Μετανάστες και Μετανάστευση – Οικονομικές, Πολιτικές και Κοινωνικές Πτυχές, εκδόσεις Πατάκη Αθήνα 2002.
• Βασίλη Νιτσιάκου, Μαρτυρίες Αλβανών Μεταναστών, εκδόσεις Οδυσσέας Αθήνα 2003.
• Ιορδάνη Ψημμένου, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια – Κοινωνικός αποκλεισμός στην Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 2004.
• NancyL. Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης – Σύγχρονες Θεωρητικές προσεγγίσεις, εκδόσεις Σαββάλα Αθήνα 2004.
• Συλλογικό, Φωτεινή Τομαή – Κωνσταντοπούλου (επιμ.), Η μετανάστευση στον Κινηματογράφο, εκδόσεις Παπαζήση – Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου Υπουργείου Εξωτερικών Αθήνα 2004.
• Ιωάννα Λαλιώτου, Διασχίζοντας τον Ατλαντικό – η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ κατά το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα, (μτφ. Πελαγία Μαρκέτου), εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2006.
• Ιωάννης Κ. Χασιώτης, Όλγα Κατσιαρδή – Hering, Ευρυδίκη Αμπατζή (επιμ.), Οι Έλληνες στη Διασπορά, 15^ος – 21^ος αιώνας, εκδόσεις Βουλής των Ελλήνων Αθήνα 2007. 

Περισσότερες πληροφορίες για τα δύο άρθρα του ΓΡΑΜΜΟΥ (7^ο και 8^ο)  αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

• Αναμνηστικό Λεύκωμα, Ο Εφημεριακός Κλήρος της Ιεράς Μητροπόλεως Καστοριάς, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1931.
• Παντελή Τσαμίση, Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αθήνα 1949.
• [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 1940 – 1941 – Η Ιταλική εισβολή, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα 1960.
• Αναστάσιος Κυρ. Σιούκας, Σύντομος Ιστορία Γιαννοχωρίου – Μονοπύλου – Σλημνίτσης – Καλής Βρύσης – Λειβαδοτόπου, αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη χ.χ. [1970].
• [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην Γεγονότα, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα 1979. 
• Δημητρίου Ν. Τσίγκαλου, Το Επταχώρι, έκδοση Φιλοπροοδευτικού συλλόγου των απανταχού Επταχωριτών Θεσσαλονίκη 1979.
• [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον αντισυμμοριακόν αγώνα (1946 – 1949. Το δεύτερον έτος του αντισυμμοριακού αγώνος, 1947, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα 1980.
• Βασίλη Σαββανάκη, Γκοροτόπι, (επιμ.) Παναγιώτη Καμηλάκη, έκδοση συλλόγου Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987.
• Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, έκδοση του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Α’ έκδοση Αθήνα 1921, Α’ ανατύπωση 2000.
• Γ. Κοράκης, Δ. Μπούσμπουρας, Β. Πετρίδου, Διαδρομές στο Γράμμο, έκδοση Αρκτούρος Θεσσαλονίκη 2002.
• Νικόλαος Κ. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες του Νομού Φλώρινας, εκδόσεις Μαλλιάρης – Παιδεία Α.Ε. Θεσσαλονίκη 2003.
• Αθανάσιος Π. Κωστάκης, Σύντομη γραμματική της τσακωνικής διαλέκτου, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1951.
• Αχιλλέα Ι. Παπαϊωάννου, Η Καλή Βρύση στο πέρασμα των αιώνων, Αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη 1994.
• Ζαλίδης Χ. Γ. και Α. Λ. Μαντζαβέλας (συντονιστές έκδοσης) 1994. Απογραφή των ελληνικών υγροτόπων ως φυσικών πόρων (Πρώτη προσέγγιση). Ελληνικό κέντρο Βιοτόπων – Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) xviii + 587 σελ. Ιούνιος 1994.
• Μιχάλη Αλ. Ράπτη, Τα μαρτυρικά Γραμμοχώρια της Καστοριάς (Σλίμνιτσα, Μονόπυλο, Γιαννοχώρι, Λειβαδοτόπι, Καλή Βρύση), αυτοέκδοση, Αθήνα 1997.
• Μιχαήλ Ι. Κωστόπουλου, Γνωριμία με το Νεστόριο Καστοριάς, έκδοση δήμου Νεστορίου, Καστοριά 1998.
• Γιάννης Κ. Παπαρίζος, Τα χωριά του Γράμμου, εκδόσεις Κώδικας Θεσσαλονίκη 1998. 
• Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Εθνοτική Διαπάλη στη Μακεδονία (1894 – 1904. Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού αγώνα. Εκδόσεις Ηρόδοτος Β’ έκδοση Θεσσαλονίκη 1999.
• Μιχάλης Ζ. Θεοδώρου, Φυγή και Επιστροφή, αυτοέκδοση Αθήνα 2004.
• Αχιλλέας Ιω. Παπαϊωάννου, Ο Αληθινός Γράμμος, εκδόσεις Μπίμπη Θεσσαλονίκη χ.χ. [2005].
• Βλάσης Βλασίδης, Πόντος, εκδόσεις Explorer Αθήνα 2006.
• Μιχαήλ Σταματελάτου - Φωτεινή Βάμβα – Σταματελάτου, Γεωγραφικό Λεξικό της Ελλάδος, τόμοι 5, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Αθηνών το Βήμα Αθήνα 2006. 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

• Σωφρώνης Χατζησαββίδης, «Τα ποντιακά στον ελλαδικό χώρο», Αρχείον Πόντου 46, 1995.
• Νίκος Μαραντζίδης, «Εθνοτικές διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου: Η περίπτωση των τουρκόφωνων Ποντίων καπεταναίων της Μακεδονίας», πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου, στο: Ο Ελληνικός Εμφύλιος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Η. Νικολακόπουλος, Α. Ρήγος, Γ. Ψαλλίδας (επιμ.), εκδόσεις Θεμέλιο Αθήνα 2002.
• Τασούλα Βερβενιώτη, «Περί ‘’παιδομαζώματος’’ και ‘’παιδοφυλάγματος’’ ο Λόγος ή τα παιδιά στη δίνη της εμφύλιας διαμάχης», πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων για τη μελέτη Εμφυλίων Πολέμων, στο: «Το όπλο παρά πόδα. Οι πολιτικοί πρόσφυγες του ελληνικού εμφυλίου πολέμου στην Ανατολική Ευρώπη», (επιμ.), Ε. Βουτηρά, Β. Δαλκαβούκης, Ν. Μαραντζίδης, Μ. Μποντίλα, εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας Θεσσαλονίκη 2005.
• Δημήτρης Μπούσμπουρας (επιμ.), «Γράμμος», περιοδικό ‘’Μικρή Άρκτος’’, 1-16 της Αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας Αρκτούρος τ.24 Απρίλιος – Μάιος – Ιούνιος 2000.
• Λουκά Χ. Σιάνου, «Τα Κορέστεια στον Μακεδονικό Αγώνα» περ. Αριστοτέλης Φλώρινας, έτος 16^ο, τ.91, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1972.

Γ’    Άρθρα σε εφημερίδες

• Οδοιπορικό της ‘’Κ’’ σε Γράμμο – Βίτσι του Σταύρου Τζίμα – φωτ. Αλέξανδρου Γκιώνη «Κι όμως, οι πληγές δεν έχουν επουλωθεί», Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου 1999.
• Σταύρου Τζίμα – φωτ. Αλέξανδρου Γκιώνη, «Αναξιοποίητο τουριστικά το βουνό του διχασμού», Καθημερινή Κυριακή 29 Αυγούστου 1999.
• Σταύρου Τζίμα «Ο τουρισμός σκαρφαλώνει στο Βίτσι», Καθημερινή Κυριακή 31 Οκτωβρίου 2004.