ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (11790 λέξεις)

ΝΗΣΟΣ ΤΗΛΟΣ αρχ. Τήλος, Αγαθούσα

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2008

Τήλος, το «χαμένο νησί»*

Ένα Αιγαιοπελαγίτικο νησί που αντίθετα με το ‘’μικρό’’ του μέγεθός, είναι γεμάτο από ποικίλους φυσικούς θησαυρούς και πολλά ανθρώπινα μνημεία. Διαθέτει δώδεκα βουνά στη γη των οποίων βρίσκονται τρείς παραδοσιακοί οικισμοί, ένα σπήλαιο παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, επτά κάστρα, ένα βυζαντινό μοναστήρι κι αναρίθμητα εκκλησάκια. Ευρύστερνοι γαλαζωποί κολπίσκοι φιλοξενούν δεκάδες παρθένες παραλίες για όλα τα γούστα, ενώ δεκάξι σπουδαίοι βιότοποι, ένας υπό δημιουργία υγρότοπος φιλοξενούν πολυπληθή, σπάνια χλωρίδα και πανίδα σε μια αρμονική συνύπαρξη που συνθέτει τον αξιοσημείωτο φυσικό του κόσμο.

Η κατευθείαν επικοινωνία με τον Πειραιά (Blue Star Ferries), και οι καθημερινές αναχωρήσεις του δημοτικού Sea Star, που έκανε την Τήλο μέρος του ζωτικού χώρου της Ρόδου, διευκολύνουν αρκετά την προσέγγιση. Όλος αυτός ο θαυμάσιος θαλάσσιος και ορεινός χώρος προσελκύει και συνεπαίρνει τους συνειδητοποιημένους περιηγητές, χαρίζοντάς τους μεγάλη ποικιλία τοπίων με εξαιρετικές διαδρομές με όλα τα μέσα, κυρίως όμως με την πεζοπορία στα στενά μονοπάτια. Αυτή, μαζί με την μοτοσυκλέτα που βολεύει στους χωματόδρομους, δίνουν περισσότερες δυνατότητες να προσεγγίσετε τα δύσβατα μέρη, που κρύβουν όλη τη χάρη και τα ‘’μυστικά’’ της νήσου. 

Πολύτιμα ‘’μυστικά’’ όμως, διαθέτουν και οι κάτοικοι Τήλου, που χωρίς ίσως να το συνειδητοποιήσουν έγιναν το επίκεντρο του τουριστικού ενδιαφέροντος από μιαν απόφαση που πήραν το μακρινό ’92 κι απ’ ό,τι φαίνεται θα την ακολουθούν πιστά για πολλά χρόνια. Η απόφαση είχε να κάνει με την πλήρη απαγόρευση του κυνηγιού. Μια πρωτοβουλία που έλαβαν οι άνθρωποι της Τήλου που επέλεξαν να ζήσουν αρμονικά και ισορροπημένα με την φύση, χωρίς να διαταράσσουν το οικοσύστημα. Αναμφίβολα είναι δικαίωμα τους, που όχι μόνο πρέπει να αναγνωριστεί και να γίνει σεβαστό, αλλά να αποτελέσει ει δυνατόν, πρότυπο βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης για άλλα νησιά που θα θελήσουν να την μιμηθούν. Όλοι όσοι ασχολούνται με γνώση για το τι πραγματικά είναι η διαδικασία της αειφόρου ανάπτυξης πιστεύουν πως είναι θέμα χρόνου να δρέψουν τους καρπούς αυτής της συμβίωσης. 

Τα αποτελέσματα αυτής της σοβαρής άποψης θα τα αντιλήφθητε καθώς το πλοίο προσεγγίζει το λιμάνι του νησιού, τα Λιβάδια. Νέο χωριό, χτισμένο στην κοιλάδα του σχηματίζεται ανάμεσα από τον Βουνό (280 μ. υψ.) και τον Γέροντα (387 μ. υψ.). Άρχισε να παίρνει μορφή μόλις το 1965 – 1970, έχει ήδη κηρυχτεί παραδοσιακός οικισμός(1) πιθανά για να προληφθεί η όποια αλλοίωση, ειδικά με το ύψος των οικοδομών, που έχουν μεταβάλει την όψη σε δεκάδες νησιά του Αιγαίου. Εδώ, συμβαίνει το αντίθετο ̇ το χαμηλό ύψος των σπιτιών προσελκύει πραγματικά το βλέμμα, δεν το τρομάζει, κι η πρώτη επαφή ενθουσιάζει. Η ακτοπλοϊκή σύνδεση δεν είναι πυκνή όπως στη Ρόδο, κι όταν αυτό γίνεται όλοι κατεβαίνουν στο λιμάνι για να προϋπαντήσουν τους ανθρώπους τους, ή τους επισκέπτες, και οι επαγγελματίες να παραλάβουν τα εμπορεύματά τους. Ο θόρυβος και η κίνηση όμως απομακρύνονται σύντομα μαζί με το πλοίο. Τότε, μέσα στην ησυχία αρχίζετε να εντάσσεστε στη ήρεμη ζωή της Τήλου. 

Το βλέμμα προσελκύεται από το καλοδιατηρημένο Κυβερνείο,κτήριο που θυμίζει την αρχιτεκτονική και την ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα (1912 – 1947), σήμερα Αστυνομικός σταθμός. Δίπλα του το πλατειάκι με το μνημείο πεσόντων, και πιο πάνω η κεντρική πλακοστρωμένη πλατεία, το εμπορικό, θα λέγαμε, κέντρο του νησιού. Πεζοπορώντας στα δρομάκια του οικισμού οι αισθήσεις σας θα πλημυρίσουν χρώματα από τα λογής – λογής καταστήματα, τις πανταχού παρούσες μπουκαμβίλιες, κι αρώματα από τον παρακείμενο φούρνο του Κωστή. Απαραίτητη κρίνεται η επίσκεψη στο κέντρο ενημέρωσης Πάρκου Τήλου,όπου θα σας υποδεχθούν τα ευγενικά στελέχη του, εξηγώντας σας ό,τι θα θέλατε να μάθετε για τα άγρια πουλιά που υπάρχουν, διαβαίνουν ή ξεκουράζονται στο νησί, προσφέροντάς σας ποικιλόμορφες πληροφορίες για πεζοπορικές (κι όχι μόνο) διαδρομές. Στο κέντρο, λειτουργεί επίσης η αξιομνημόνευτη, με δίγλωσσα κείμενα, αφηγηματική έκθεση των χερσαίων και των θαλάσσιων τμημάτων της χλωρίδας – πανίδας του νησιού. Μαζί με τη γεωφυσική εξέλιξη και την προέλευση των ειδών, θα μάθετε για τα διεθνώς απειλούμενα πουλιά  (Σπιζαετός – Μαυροπετρίτης – Θαλασσοκόρακας κ.ά.) που φωλιάζουν εδώ, ενώ οι φωτογραφίες, θα σας ταξιδέψουν στο θαυμαστό φυσικό περιβάλλον του νησιού και τις τέσσερεις εποχές του χρόνου. Ένα περιβάλλον, γνωστό από την αρχαιότητα που φτάνει μέχρι την ονομασία της. 

Στην Ελληνική μυθολογία η Τήλος πήρε το όνομά της από τον μικρότερο γιό της Αλίας, αδελφής του Ήλιου και των Τελχίνων. Ο  Τήλος ήρθε στο νησί να μαζέψει θεραπευτικά βότανα για να γιατρέψει τη μητέρα του. Όταν λοιπόν η Αλία έγινε καλά, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης ο Τήλος έχτισε ιερό προς τιμή του Ήλιου – Απόλλωνα και του Ποσειδώνα κι ο ίδιος εγκαταστάθηκε σ’ αυτόν ως ιερέας. Στην πραγματική ιστορία, διαφέρουν μόνο τα πρόσωπα που πραγματικά βρήκαν θεραπεία με τα φαρμακευτικά φυτά του νησιού. Αυτές οι ιδιότητες των βοτάνων είναι γνωστές από τα αρχαία χρόνια, και μνημονεύονται από τον Απολλώνιο Ηρόφιλο(2) και τον Πλίνιο(3), ο οποίος αναφέρει το άρωμα που παραγόταν στο νησί. 

Όμως δεν είναι τυχαίο που η Τήλος ακόμα θεωρείται η ‘’φαρμακαποθήκη’’ της περιοχής, αφού η έως σήμερα επιστημονικά καταγραμμένη χλωρίδα, δημοσιευμένη σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, ανέρχεται σε 378 είδη, πολλά εκ των οποίων είναι ενδημικά, φυτρώνουν δηλαδή μόνο εδώ.  Επίσης το νησί συνδέει το όνομά του με την φημισμένη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας Ήριννα η οποία γεννήθηκε κι έζησε στο νησί, στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Πολύ νωρίς θαυμάστηκε από τους αρχαίους ποιητές, υμνήθηκε, και θεωρήθηκε μοναδική και πρωτότυπη.  Από τα έργα της σώθηκαν τρία επιγράμματα αφιερωμένα στις φίλες της Βαυκίδα και Αγαθαρχίδα, και το έξοχο ποίημά της, το επύλλιο Ηλακάτη (=ρόκα). Αυτό το μικρό αριστούργημα, αποτελείτο από 300 στίχους σε δωρική γλώσσα με αιολικά στοιχεία που για τους περισσότερους ερμηνευτές, μαρτυρά την πατρίδα της. Αποσπάσματα του, (περίπου 20 στίχοι) σώθηκαν σε παπύρους αποκαλύπτοντας μια γνήσια ποιήτρια. Η Ήριννα έφυγε παρά πολύ νέα από τη ζωή, μόλις 19 χρόνων. Όμως παρά τον πρόωρο χαμό της, παρά το νεαρό της ηλικίας της, παρουσίασε μοναδικά ποιητικά στοιχεία, κυριαρχώντας και κερδίζοντας το σεβασμό όλων των μεταγενέστερων ποιητών(4)

Απέναντι από το γραφείο του Πάρκου Τήλου, ξεκινά η απέραντη, μήκους δύο χιλιομέτρων, βοτσαλωτή παραλία Λιβάδια με όλες τις σύγχρονες ανέσεις για τον επισκέπτη. Κατά μήκος της ακολουθεί ο παραλιακός δρόμος ̇ διέρχεται από την μητρόπολη του χωριού, τον Άγιο Νικόλαο, που έγινε με χρηματοδότηση των εν Αμερική Τηλίων, συνεχίζοντας δίπλα από όμορφα καταστήματα, καφέ, κι εστιατόρια. Οι χρωματιστές ομπρέλες και οι ξαπλώστρες κάνουν αισθητή την παρουσία τους, όμως περιέργως το θέαμα ταιριάζει στην ήσυχη ακρογιαλιά. Αργά το δειλινό, να περπατήσετε αυτή την ελκυστική διαδρομή μέχρι τέλος, εκεί που υπάρχει το ταβερνάκι «ο Φάρος», για θαλασσινά μεζεδάκια, εμπρός από το λιλιπούτειο λιμανάκι του Άγιου Στέφανου που δένουν τα ψαροκάικα. Είναι πολύ γοητευτική πεζοπορία ̇ θυμίζει παλιά καλοκαίρια με υγρασία, λάμπες «λούξ», υποφωτισμένους ‘’δρόμους’’, χαρούμενα ανέμελα γέλια και παιχνίδια στη θάλασσα ή στα κυρτά απ τον αέρα αρμιρίκια, και πολύ, πάρα πολύ ξεγνοιασιά, κοντά σε ανθρώπους που αγαπήθηκαν όσο τίποτε άλλο.  

Ο κεντρικός δρόμος που φεύγει από τα Λιβάδια θα σας φέρει αρχικά στην ορεινή ενδοχώρα της νήσου, στο Μικρό και  το Μεγάλο Χωριό, καταλήγοντας στον παραλιακό συνοικισμό του Άγιου Αντώνη, τρείς, από κάθε άποψη, ενδιαφέροντες προορισμούς. Στα πρώτα 1600μ. είναι η δστ. (υπάρχει πινακίδα) που αριστερά οδηγεί στο ξακουστό και χιλιοτραγουδισμένο Μικρό Χωριό.

….Η Τήλος έχει δυο χωριά,

Μικρό και το Μεγάλο,

Δυο ώρες είναι μακριά,

το ένα ‘που το άλλο.

Έτσι λέει ένα παλιό λαϊκό τετράστιχο, από τα χρόνια της ακμής του. Μικρό Χωριό, ένας κάποτε εύρωστος ολοπέτρινος οικισμός, χτισμένος αμφιθεατρικά με μεσαιωνική πολεοδομία στην πλαγιά πάνω από τον ξεροπόταμο Αρνό. Ίχνη κατοίκησης, τουλάχιστον από τον 14ο αι., μας παρέχουν τα εκκλησάκια της Αγίας Ελέσας του Προδρόμου κι ο ναός του Σωτήρα εντός του οποίου υπάρχει χάραγμα με χρονολογία 1480(5). Τα εκκλησάκια στην περιφέρεια, και τρία ακόμα κτήρια στέκουν ακόμα όρθια ̇ η νέα εκκλησία της Τίμιας Ζώνης (1868)(5α) με μια θαυμάσια βοτσαλωτή (Χοχλάκι στη ντοπιολαλιά) αυλή, με την χρονολογία 1904 στο κέντρο της και τα κλασικά για τα Δωδεκάνησα σταυροθόλια στο εσωτερικό της, κι ένα ωραίο αναστηλωμένο δίπατο σπίτι, η ‘’Ήριννα’’, που το καλοκαίρι ζωντανεύει το χώρο μια που λειτουργεί ως μπαράκι.

 Το χωριό το λένε Μικρό, όχι για το μέγεθός του, αλλά για τη μικρή έκταση γης που του ανήκε. Αυτή καλλιεργούσαν και ζούσαν για αιώνες. Φίλιωσαν με την πέτρα, την αγάπησαν, την έπιασαν και τη δούλεψαν, φτιάχνοντας μεγάλα δίπατα και τρίπατα αρχοντικά αλλά και απλά σπίτια. Στιβαρές, γερές κατασκευές, που στο πέρασμα του χρόνου έγιναν βάρος αβάσταχτο. Σε τούτο το χωριό εμφανίστηκε το 1880 ο Ευάγγελος Πατρώνας, ένας Τηλιακός αργυροχόος που έφτιαχνε κοσμήματα. Μετά τον Β’ π.π. είχε 200 οικογένειες που ζούσαν απ’ τα χωράφια, ενώ αργότερα η μάστιγα της μετανάστευσης έφτασε κι εδώ. Το 1962 έμειναν 32 κάτοικοι και το 1965 ένας. Σήμερα κανείς, όλοι έφυγαν, τα σπίτια χάσκουν χωρίς στέγες, χωρίς δοκάρια και πορτοπαράθυρα, λένε ότι κι αυτά τα πήραν φεύγοντας, για να σκεπάσουν τα νέα τους σπίτια στα Λιβάδια. Εκεί μετακόμισαν για να αντικρύσουν την ελπίδα της θάλασσας, που τόσα έδωσε στο νησί και τόσο αγαπήθηκε από τους Τηλιακούς.

Έφτιαξαν με κόπους το νέο οικισμό στο λιμάνι που αντικατέστησε το Μικρό Χωριό ενώ οι κάθε λογής καλλιέργειες και εργασίες του νέου, ξεκούραστου κάμπου, φούντωσαν την ελπίδα για καλύτερη ζωή. Όλα τα υλικά αγαθά αντικαταστάθηκαν, πιστεύω όμως ότι το παλιό τους χωριό είναι ακόμα στην καρδία τους. Αργά ή γρήγορα, θα δείτε, κάποιοι θα γυρίσουν στη γενέθλια κώμη. «Η καταγωγή μου είναι από τη Μάνη αλλά γεννήθηκα στην Τήλο το 1923, στο Μικρό Χωριό. Ο πατέρας μου ο Γιώργος ήταν μάστορας, σκάλιζε την πέτρα, έκανε γεφύρια χτιστά, χωρίς τσιμέντο, έκανε και το καμιναριό για τα κεραμικά, πέρα, στα Γερά. Τόφτιαξε το 1914. Στις μέρες μου ζούσαν 1250 κάτοικοι στο χωριό, αγρότες που βάζανε χαρούπια, σύκα, αμπέλια, καλλιεργούσαν και τρώανε. Εκείνα τα χρόνια όλοι πέτρα χτίζανε. Καλοί ήταν ο Γιάννης Χατζημανώλης από το Μικρό Χωριό, ο Μιχάλης Διακοηλίας ο Ιωάννης Μηνάς, ο Γιάννης Παπαντωνίου με το Γεώργιο, το γιό του. Τότε κάναμε τρία τέταρτα από το Μικρό Χωριό μέχρι τα Λιβάδια που τότε δεν είχε τίποτα. Μετά τον πόλεμο όλοι φύγανε. Πρώτοι ξεκίνησαν οι καταστηματάρχες – παντοπώληδες. Έτσι ο κόσμος αναγκαζόταν να πάει στο Λιβάδι, το λιμάνι, για ψώνια. Έτσι σιγά – σιγά κατοικήθηκε το Λιβάδι και ερημώθηκε το Μικρό Χωριό»(6)

Στην κορφή του χαμηλού λοφίσκου σώζονται τα κατάλοιπα μικρού κάστρου, ίχνη του οποίου θα δείτε καθώς πεζοπορείτε προς την παλιά εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (Τίμιας Ζώνης), το τρίτο όρθιο κτίσμα του χωριού. Εκεί θα αντικρύσετε το καλύτερα διατηρημένο τμήμα της οχύρωσής του, έναν ημικυκλικό πύργο χτισμένο με μικρές πέτρες. Η οχυρή περίμετρος θα ήταν αρκετά μεγάλη αλλά σήμερα υπάρχουν ελάχιστα ίχνη της)(7). Στην παρακείμενη εκκλησία σώζεται το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο χωρίς τα βημόθυρα, και αξιόλογες τοιχογραφίες του Νεόφυτου από τη Σύμη, που, όπως μαρτυρά η επιγραφή, ζωγράφισε εδώ το 1787(8). Στην αυλή της υπάρχει το παλιό νεκροταφείο, το μακάβριο κυκλικό και υπερυψωμένο χωνευτήρι και στην άκρη της πεζούλας η θέα προς τον Κάτω μαχαλά του χωριού. Όλο το σύνολο γύρω από την εκκλησία (που παλιότερα η στέγη της ήταν κόκκινη), αναδείχθηκε τα τελευταία χρόνια από τις εργασίες αναστήλωσης της 4ης εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων με έδρα την Ρόδο που ομολογουμένως έχει κάνει εξαιρετική εργασία. Πράγμα φυσικό, αφού μια από τις σημαντικές κληρονομιές της Τήλου, αυτή που μας δίνει ακόμη σήμερα πληροφορίες για τη ζωή στο νησί, είναι οι 125 βυζαντινές εκκλησίες και ξωκλήσια του 12ου έως 15ου αι. που οι πεζοπόροι επισκέπτες τις συναντούν παντού. Μέχρι σήμερα αναστηλώθηκαν με ανάλογο πρόγραμμα του ΥΠ.ΠΟ. οι δεκαπέντε.  

Από το Μικρό Χωριό ανοίγονται πολλές διαδρομές, ανάλογα το χρόνο που έχετε. Η πιο ωραία, σύντομη, κι αυτή που δίνει στον επισκέπτη μεγάλη επόπτευση του νησιού είναι προς το βουνό Αμαλή (400μ υψ.). Σε 740μ. από το παρκινγκ, θα βγείτε στο δρόμο που αριστερά κατηφορίζει προς τον κεντρικό για Λιβάδια και Μεγάλο Χωριό. Εσείς να πάτε δεξιά και σε 1000μ. θα δείτε τη δστ, προς Αμαλή (υπάρχει πινακίδα), ενώ ευθεία συνεχίζει προς Πάνω Μέρη ή ΧΥΤΑ. Το βραχώδες τοπίο όσο ανηφορίζετε από τον τσιμεντόδρομο είναι πολύ ελκυστικό, σε πολλά σημεία μάλιστα υπάρχει απροσμέτρητο χάος, μόλις δίπλα σας. Ο φιδωτός δρόμος ολοένα σας φέρνει ψηλότερα και η οπτική επαφή με τα Λιβάδια είναι άμεση. Σημάδι ότι φτάνετε στην κορφή είναι το εικονοστάσι του Αγ. Παντελεήμονα λίγο πριν το πλάτωμα που βρίσκονται οι κεραίες του ΟΤΕ (322μ. υψ.), όπου φτάνετε σε 3,09 χλμ. (4.850 από Μικρό Χωριό).  

Ωστόσο, η αναμενόμενη συνέχεια της γνωριμίας με το νησί είναι να συνεχίσετε προς το Μεγάλο Χωρίο. Στη διαδρομή προς αυτό, από τον κεντρικό δρόμο, θα περάσετε τη δστ. που οδηγεί στο διάσημο πλέον ‘’Χαρκαδιό’’, ένα σπήλαιο, +/- 120 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, που κατέχει τη πρώτη θέση στον κόσμο για την αφθονία και τη σπουδαιότητα των απολιθωμάτων νάνων ελεφάντων, πασίγνωστο σε όλη την επιστημονική κοινότητα. Ήδη από το 1975 ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Ευρώπης, το Φυσιογραφικό της Βιέννης, εορτάζοντας τα 150 χρόνια του, παρουσίασε την ανακάλυψη κάνοντας αναπαράσταση με προπλάσματα, σε μια έκθεση που διήρκεσε ένα χρόνο, τιμώντας με αυτό τον τρόπο την επιστημονική έρευνα και ανακάλυψη των Ελλήνων Γεωλόγων. 

Στην πορεία σας προς το σπήλαιο από τον πλατύ ασφαλτοστρωμένο δρόμο, θα διασχίσετε τις ομαλές από αυτή την πλευρά, πλαγιές του βουνού της Μεσαριάς, περνώντας ένα παράξενο, ολόλευκο τοπίο, που δημιουργήθηκε από την ηφαιστειακή τέφρα των ηφαιστείων της περιοχής, ενώ πιο ψηλά, στη θέση «Ροσόϊ» ή Ρούσιο χωράφι (Κουτελάκης Β’ 817)  , βλέπετε το νέο πετρόχτιστο κτήριο του μουσείου. Παρά τις αντιξοότητες και την γραφειοκρατία είναι σχεδόν έτοιμο και σύντομα, (πιθανά το 2008) θα φιλοξενήσει τα ευρήματα των πολυετών ανασκαφών σε ένα χώρο πραγματικά αντάξιο τους. Στο τέλος του δρόμου βρίσκεται η έκπληξη για τους ανυποψίαστους επισκέπτες. Στο χώρο που κάποτε ήταν αναξιοποίητος σήμερα τους υποδέχεται ένα πανέμορφα διαμορφωμένο περιβάλλον πολιτισμού, με ένα εξαιρετικής αισθητικής και ακουστικής πετρόχτιστο αμφιθέατρο, κατασκευασμένο από τον Δήμο Τήλου το 1999. Την καλοκαιρινή περίοδο φιλοξενούνται εδώ, επιλεγμένες μουσικές,  θεατρικές, πολιτιστικές εκδηλώσεις, δίνοντας μια διαφορετική νότα στη ζωή των Τηλιακών, που, όπως και οι πολυπληθείς επισκέπτες, συμμετέχουν με ενθουσιασμό. 

Ψηλότερα από το θέατρο διακρίνεται η είσοδος του σπηλαίου που μέχρι πριν λίγα χρόνια δεν είχε καν πρόσβαση με αποτέλεσμα καθηγητές και φοιτητές να αναπτύξουν δεξιότητες αναρριχητή για να μπορούν να σκαρφαλώνουν, κουβαλώντας μαζί τους τα απαραίτητα για τις εργασίες εργαλεία και όργανα. Στην κυριολεξία συνάντησαν απίστευτες δυσκολίες. Σήμερα, το φαρδύ διαμορφωμένο μονοπάτι οδηγεί με ευκολία στην είσοδο του σπηλαίου, διευκολύνοντας αφάνταστα τόσο τους επισκέπτες που θέλουν να το δουν από κοντά, όσο και τους  καθηγητές – φοιτητές μια που η έρευνα και η μελέτη δεν έχουν ακόμα ολοκληρωθεί. Η σημαντική ανακάλυψη οστών από τουλάχιστον 30 νάνους ελέφαντες ξεκίνησε από μια επίσκεψη του Καθηγητή Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαου Συμεωνίδη, τέλη του 1971. Σε μια πρώτη ανασκαφή, βρήκε τα πρώτα απολιθωμένα ελάσματα από γομφίους ελεφάντων, προκαλώντας την χαρά του και την έκπληξη της τοπικής κοινωνίας. Ελέφαντες στο νησί μας; 

Στα χρόνια που ακολούθησαν, παρά τις δυσκολίες χρηματοδότησης, διεξήχθησαν ανασκαφές(9)  φέρνοντας στο φώς ολοένα περισσότερες πληροφορίες και ερωτήματα τόσο για τους ελέφαντες, όσο και για τα στρώματα που έχουν απολιθωμένα ελάφια και χελώνες. Επιπλέον, από αυτές τις έρευνες έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη βάση δεδομένων σε σχέση με τους νάνους ελέφαντες. Το σπήλαιο γρήγορα έγινε γνωστό αποτελώντας, εκτός των άλλων, βασικό θέμα συζήτησης του Διεθνούς Οικολογικού Συνεδρίου(10) που οργάνωσε η ΟΥΝΕΣΚΟ στο νησί.

Την ίδια εποχή ανέλαβε την περαιτέρω έρευνα και ανασκαφή ο καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Θεοδώρου. Σε συνέντευξη(11) του, μαθαίνουμε ότι: «Στο ανώτερο τμήμα των ιζημάτων του σπηλαίου από 0 έως 4 μέτρα έχουμε  ελέφαντες, μετά έχουμε ένα στείρο στρώμα και από κάτω έχουμε ελάφια. Τα ελάφια χρονολογούνται πριν από 140.000 χρόνια και οι ελέφαντες πρωτοπαρουσιάζονται στο αρχαίο του σπηλαίου πριν από 45.000 χρόνια και εξαφανίζονται περίπου πριν από 3500 – 4000 χρόνια. Με βάση τα στοιχεία που έχουμε σήμερα, [σ.σ. το 1996] το σπήλαιο αυτό είναι το πλουσιότερο στον κόσμο, και είναι βέβαιο ότι το φυσικό αυτό αρχείο, εάν ολοκληρωθούν οι ανασκαφές, σύντομα, θα φέρει στο φως πολύτιμα ευρήματα για την επιστήμη». Πραγματικά, στα χρόνια που ακολούθησαν ήρθαν στο φως νέα στοιχεία και μέχρι σήμερα έχουν εξαχθεί χιλιάδες τμήματα από νάνους ελέφαντες κι αυτό το υλικό, αποτελεί μικρό τμήμα του υπάρχοντος μέσα στο σπήλαιο. 

Το γεγονός αυτό, και τα πολύτιμα για την ιστορία του τόπου κατάλοιπα Νεολιθικής(12) κατοίκησης και αρχαιολογικά ευρήματα που εντοπίστηκαν(13) στο επάνω στρώμα, (λίθινα εργαλεία, θραύσματα από κεραμικά κ.ά.), καλύπτουν μια περίοδο 3.500 χρόνων, μαρτυρώντας τον πολιτισμό της Τήλου από το μέσο της τρίτης χιλιετηρίδας π.Χ. έως τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Ο νανισμός των ελεφάντων οφείλεται στην απομόνωση των πρώτων ζώων που έφτασαν στο νησί κολυμπώντας πριν περισσότερα από 45.000 χρόνια(14). Η απομόνωση προκάλεσε τη συρρίκνωση του μεγέθους τους, που οφείλεται στις ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες του νησιώτικου περιβάλλοντος, το ορεινό του εδάφους, την περιορισμένη τροφή, τη μονογαμία, τις κλιματικές μεταβολές κ.λπ. 

Σε επικοινωνία(15) με τον καθηγητή Γιώργο Θεοδώρου μαθαίνουμε πως: «Ό,τι  γνωρίζουμε για το σπήλαιο προέρχεται από τις ανασκαφές που έγιναν έως τον Ιούνιο – Ιούλιο του 2001. Λόγω έλλειψης χρηματοδότησης οι εργασίες σταμάτησαν και επικεντρώθηκαν στο κτήριο του νέου μουσείου. Αυτό, συνάντησε ανυπέρβλητες δυσκολίες υλοποίησης, όμως σήμερα είμαστε σε καλό δρόμο και ελπίζουμε τα αμέσως επόμενα χρόνια να λειτουργήσει». Οι πιο πρόσφατες μελέτες των επιστημονικά υπεύθυνων καθηγητών Νικόλαου Συμεωνίδη και  Γιώργου Θεοδώρου έδειξαν ότι αυτοί οι νάνοι ελέφαντες είναι ένα νέο είδος για την επιστήμη. Προς τιμή της Τήλου, δόθηκε το όνομα Elephas tiliensis σύμφωνα με τον διεθνή κώδικα ζωολογικής ονοματολογίας (ICZN)(16).  

Αξιόλογο αξιοθέατο που δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή του βουνού της Μεσαριάς (309.μ. υψ.), Μισαριά στην ντοπιολαλιά, είναι το ομώνυμο μεσαιωνικό κάστρο (14ου αι.) χτισμένο σε πλάτωμα πάνω ακριβώς από το σπήλαιο. Δευτερεύουσας στρατηγικής σημασίας αλλά πάντα ικανό να προσφέρει προστασία στους καταδιωγμένους κατοίκους του οικισμού, σπαράγματα του οποίου βρίσκονται στην περιοχή κάτω από το κάστρο. Η πιο εύκολη πρόσβαση σε αυτό γίνεται από μονοπάτι που ξεκινά από το πλάτωμα της εισόδου του σπηλαίου, κατεβαίνει χαμηλότερα και μετά ανηφορίζει προς το κάστρο. Είναι μικρό σε μέγεθος ακανόνιστου σχήματος με διάφορες αναδιπλώσεις κατά μήκος της οχυρής περιμέτρου. Η πύλη εισόδου είναι χαμηλή και ορθογώνια. Οικοδομήθηκε με σκούρες ντόπιες πέτρες και έλεγχε την επικοινωνία του λιμανιού με το Μεγάλο Χωριό. Στο εσωτερικό του υπάρχουν λείψανα οικοδομημάτων, και το μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναΰδριο του Πρφ. Ηλία ή του Σταυρού(17). Επίσης κοντά στο σπήλαιο, είναι το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου (13ου αι.) που δέχθηκε και αυτό τις περιποιήσεις και την αναστήλωση από την Αρχαιολογική υπηρεσία. 

Το Μεγάλο Χωριό, χαρακτηρισμένος(18) παραδοσιακός οικισμός, είναι σχεδόν 1 χλμ. από τη δστ. του σπηλαίου (6.610 από τα Λιβάδια) σε τοποθεσία που εντυπωσιάζει. Η πρωτεύουσα του νησιού, είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στη δυτικά πλαγιά του βουνού του Αγίου Στεφάνου (το τοπωνύμιο δεν χρησιμοποιείται πλέον), σχεδόν στην ίδια θέση με το αρχαίο χωριό της Τήλου. Από το χωριό ξεκινά μια πολύ ωραία χωμάτινη διαδρομή, περνά κάποια σημεία με τα γνωστά κακτοειδή των νησιών, τους «Αθάνατους», και συνεχίζει προς την έρημη βοτσαλωτή παραλία Σκάφη με πηγή (θέλει ψάξιμο) γλυκού νερού. Παλιότερα φτάνανε εκεί μόνο από στενή γιδόστρατα, αλλά το 2007 ανοίχθηκε μονοπάτι που διευκολύνει την πρόσβαση.

Κανείς επισκέπτης δεν απέφυγε τον πειρασμό να περπατήσει τα ανηφορικά καλντερίμια του Μεγάλου Χωριού, παρατηρώντας με ενδιαφέρον τα δεκάδες παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τις επιγραφές στα υπέρθυρα, τα αρχοντικά αλλά και τα απλά σπίτια, με τους ξυλόφουρνους στην αυλή, φτάνοντας ψηλότερα μέχρι την εκκλησία της Παναγίας. Μια μικρή πτυχή από τα μοναδικά και διάσημα στον Ευρωπαϊκό χώρο παλαιοντολογικά ευρήματα, μπορείτε να δείτε στην έκθεση Νάνων Ελεφάντων, όπου θα σας ξεναγήσει η ευγενέστατη κ. Βικτωρία Λογοθέτη. Αναζητήστε δύο πολύ ωραία δείγματα αρχοντικών των αρχών του 20ου αιώνα ̇  την οικία Σοφίας Μαγγαφά, που δώρισε η κάτοχος στην αρχαιολογική υπηρεσία που με τη σειρά της το αναστήλωσε και χρησιμοποιείται για βιβλιοθήκη, ενώ, όταν υπάρχουν αποστολές της υπηρεσίας για εργασίες στο νησί, λειτουργεί σαν κέντρο ενημέρωσης. Από εδώ θα προμηθευτείτε φυλλάδια με πληροφορίες για τα αναστηλωμένα βυζαντινά ξωκλήσια. Δίπλα του, στέκει η επίσης αναστηλωμένη οικία Νικολάου Γαϊτάνη που παλιότερα στο εσωτερικό της σωζόταν ξύλινος μύλος. 

Τα στενά δρομάκια αφήνουν πίσω τους τα κάτασπρα σπίτια πολλά εκ των οποίων είναι μισογκρεμισμένα, άλλα αναστηλωμένα – ανακαινισμένα, οδηγώντας στην εκκλησία του Ταξιάρχη Μιχαήλ (1827), τη βοτσαλωτή, πλατεία του, το δημαρχιακό κατάστημα και το κατανυκτικό μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη. Στο εσωτερικό της θα δείτε το χρωματιστό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1861, τον άμβωνα και το θρόνο έργα της ίδιας εποχής. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί η αρχιτεκτονική του ναού (συνηθισμένη στα Δωδεκάνησα)  με τα επιβλητικά σταυροθόλια γνωστά από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, που χρησιμοποιούνται σποραδικά στο Βυζάντιο, ενώ επανέρχονται μετά την εγκατάσταση των Φράγκων(19).  Την πόλη περιέβαλλε αρχαία οχύρωση, η οικοδόμηση της οποίας τοποθετείται στο πρώτο μισό του 4ου αι. π. Χ.. Αυτή αποτελείτο από μεγάλους λαξευτούς ογκόλιθους, εντυπωσιακό τμήμα των οποίων σώζεται σε καλή κατάσταση πίσω από την εκκλησία του Ταξιάρχη με ύψος 5 μέτρα. 

Στην κορφή του λόφου (295 μ. υψ.) δεσπόζει πραγματικός βιγλάτορας η αρχαία οχυρωμένη ακρόπολη, όπου βρισκόταν ο ναός του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος, ο οποίος καλύφθηκε από τον ναό των Ταξιαρχών(20).  Το εντυπωσιακό μεσαιωνικό κάστρο είναι το μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο από τα επτά του νησιού, ιδανικό μέρος για να αγναντέψετε την κοιλάδα εμπρός του ή τους μεγάλους κόλπους της Ερίστου, του Αγίου Αντωνίου, την ομώνυμη ακτή και, πιο μακριά, την Παναγία Καμαριανή, την παραλία Πλάκα, το γειτονικό Γαϊδαρονήσι ακόμα και τη Νίσυρο. Αυτή η απεριόριστη εποπτεία του χώρου αναδεικνύει την σπουδαιότητά του. Η διαδρομή μέχρι την κορυφή του είναι σχετικά εύκολη από το ευκρινές και φωτισμένο το βράδυ, μονοπάτι. Ανηφορίζοντας από αυτό, θα διασχίσετε τμήμα από το σημαντικότερο ορατό μνημείο του νησιού, τον αρχαίο οικισμό, που βρίσκεται σκαρφαλωμένος στην ανατολική πλευρά του απότομου λόφου. 

Οι περισσότεροι επισκέπτες βιάζονται να δουν το εσωτερικό του κάστρου, λησμονώντας να περπατήσουν στον ερειπωμένο αλλά πάντα εντυπωσιακό οικισμό. Μην κάνετε το ίδιο. Πλησιάζοντας, θα δείτε τους μεγάλους λαξευτούς ογκόλιθους, κατάλοιπα του Ελληνιστικού τείχους, ενώ πολλά άλλα τμήματα αποτελούνται από ακανόνιστες πέτρες, άλλες συνδεμένες με ασβέστη και άλλες ξερολιθιά. Τα σπίτια της αρχαίας πόλης πίσω από τους ισχυρούς τοίχους διέθεταν διαμορφωμένες δεξαμενές για τη συλλογή του βρόχινου νερού. Στη σημερινή τους μορφή, οι τοίχοι, χρονολογούνται στην κλασική και ελληνιστική περίοδο, ωστόσο πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι η διαμόρφωση των ανδήρων πιθανώς ανάγεται στα αρχαϊκά χρόνια. Ο οικισμός, αθέατος από τη θάλασσα, διέθετε δύο ασφαλή λιμάνια, της Ερίστου και του Αγίου Αντωνίου, όπου έχουν εντοπιστεί λείψανα αρχαίων λιμενικών εγκαταστάσεων (21)

Στο σύνολό της η κουραστική ανάβαση διαρκεί 20 – 30 λεπτά αλλά η θέα αποζημιώνει τον επισκέπτη. Το αρχαιότερο τμήμα του είναι το ελληνιστικό, αυτό που βλέπετε όμως είναι η ανακαίνιση – διαμόρφωση από τον καιρό των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ (1309 – 1522)(22), γνωστών περισσότερο σαν Ιωαννίτες ή Ιππότες της Ρόδου. Η πύλη εισόδου στη δυτική πλευρά με τη μικρή καταχύστρα ψηλότερα, είναι η πύλη του αρχαίου τείχους που κατά τον μεσαίωνα τη στένεψαν.  Αυτό που την χαρακτηρίζει, όπως και τα τείχη, είναι η έλλειψη οικόσημων μεγάλων Μαγίστρων ή άλλων φεουδαρχών που σημαίνει πως δεν έγινε σημαντική προσπάθεια βελτίωσης από τους ιππότες. Στο εσωτερικό του σώζονται λιγοστά λείψανα των αρχαίων και των βυζαντινών κτισμάτων, δεξαμενές νερού (κινστέρνες), αφού ο χώρος είχε συνεχή κατοίκηση και κατά τη βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο. Μισοερειπωμένη διατηρείται η εκκλησία του Ταξιάρχη, κτίσμα του 14ου – 15ου αι. όπως και οι δύο, ίδιας εποχής, σωζόμενες παραστάσεις της αρχικής τοιχογράφησης(23). Όταν εγκαταλείφθηκε, μετέφεραν τις παλιές φορητές εικόνες στον νέο Ταξιάρχη στην πλατεία του Μεγάλου Χωριού. «…η εκκλησία της Παναγίας (σ.σ. με το κίτρινο κωδωνοστάσιο) ήταν το πρώτο κτίσμα του χωριού. Από εκεί, μέχρι το κάστρο ήταν το παλιό Μεγάλο Χωριό. Αργότερα χτίστηκε από την Παναγία και κάτω, μαζί και η εκκλησία του Ταξιάρχη. Η Παναγία έγινε από πέτρες και υλικά του παλιού Ταξιάρχη του κάστρου»(24)

Ο πιο απομακρυσμένος από τα Λιβάδια οικισμός είναι του Αγίου Αντωνίου (8.610 χλμ.). Οι διαστάσεις του είναι αντιστρόφως ανάλογες του κάλλους του με τα σπίτια να απλώνονται κατά μήκος του ομώνυμου κόλπου και της παραλίας. Ωραίος, ήσυχος τόπος για ξεκούραση, λίγα σπιτάκια, τα ενοικιαζόμενα δωμάτια της ‘’Ελπίδας’’, το μικρό λιμανάκι για τα καΐκια, και στο τέλος του δρόμου η ξακουστή στους επισκέπτες αλλά και τους ντόπιους ψαροταβέρνα του Αντώνη Καμά. Ο Αντώνης, έχει δικό του καΐκι και, όπως κάθε νησιώτης, θεωρεί χαρά του να ψαρεύει και να σερβίρει ο ίδιος τα καλούδια της θάλασσας. Όταν φτάσαμε, μια ομάδα εθελοντών με τη βοήθεια του στρατού καθάριζε την λιλιπούτεια παραλία Λιμένας, ενώ παραδίπλα ο Καπτα-Σωτήρης Οικονόμου ξεψάριζε τα δίχτυα πάνω στον Άγιο Παντελεήμονα, ένα όμορφο, παλιάς γενιάς, καΐκι. Όλος ο τόπος αποπνέει ηρεμία που την αντιλαμβάνεται ο επισκέπτης. Ο Άγιος Αντώνιος είναι ιδανικός τόπος για ξεκούραση και μικρής διάρκειας πεζοπορίες. 

Λίγο πιο κάτω απ τον συνοικισμό, σε συγκεκριμένο σημείο του κόλπου, σχεδόν στο κέντρο της παραλίας και μέσα στη θάλασσα, έχουν ανακαλυφθεί ανθρώπινα λείψανα που προέρχονται πιθανά από βυζαντινό νεκροταφείο. Στον προσδιορισμό της ηλικίας τους βοήθησε ένα νόμισμα του 800 μ. Χ. Στους αιώνες που μεσολάβησαν η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε και, σήμερα, από τις διεργασίες συγκόλλησης που έγιναν στην άμμο τα κατάλοιπα παραμένουν έγκλειστα στα πετρώματα της ακρογιαλιάς, εγκλωβισμένα σε ψαμμίτες των Beach rocks ή «ψηφιδοπαγείς αιγιαλοί» (25), περιμένοντας την επιστημονική ανασκαφή και μελέτη. 

Στον εύφορο κάμπο κάτω από την πόλη και την ακτή του Αγίου Αντωνίου βρέθηκαν νεκροταφεία της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου(26), με υπόγειους θαλαμωτούς τάφους, λαξευτούς στον φυσικό βράχο. Σε έναν μάλιστα βρέθηκε σημαντικό σύνολο χρυσών κοσμημάτων (δαχτυλίδια, βραχιόλια, χρυσό στεφάνι), τα οποία χρονολογούνται στον 3ο αι. π.Χ. και μπορείτε να τα δείτε στο αρχαιολογικό μουσείο Ρόδου. Όλα τα παραπάνω μαζί με τα ευρήματα που κατά καιρούς έχουν βρεθεί (επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη, επιτύμβια ανάγλυφα κ.ά), αποδεικνύουν και αναδεικνύουν την ανεξάρτητη κρατική υπόσταση, το δημοκρατικό πολίτευμα, τον πλούτο που γνώρισε το νησί στην εποχή της ακμής του, στα μέσα ή το β’ μισό του 3ου αι. π.Χ. (27), και προορίζονται για το μουσείο Τήλου. Η ίδρυσή του προβλέπεται σε κτήμα που δώρισε η Ι. Μ. Αγ. Παντελεήμονα στο παλιό στρατόπεδο). Ας ελπίσουμε, γιατί είναι κάτι που συζητιέται από το 1978(28)

Η διαδρομή προς τον Άγιο Παντελεήμονα είναι κάτι που δεν πρέπει να χάσετε μια που η μονή θεωρείται, και είναι, ένα από τα σπουδαιότερα θρησκευτικά μνημεία του νησιού. Η απόσταση είναι μόλις 6,5 χλμ. (15.110 από Λιβάδια), και ο σημερινός ασφαλτοστρωμένος δρόμος γρήγορα θα σας φέρει σ’ αυτό. Όπως φεύγετε από τον Άγιο Αντώνιο, δεξιά σας κοντά στον μοναδικό ανεμόμυλο απλώνεται η μεγάλη παραλία Μύλος, ενώ, κάτω από το μοναδικό σημείο με δέντρα, στέκει ένα μοναδικό πέτρινο γεφύρι, πιθανά του 1954, που γεφύρωσε τον ξεροχείμαρρο και χτίστηκε ταυτόχρονα με τη διάνοιξη της αγροτικής οδού προς τον Άγιο Παντελεήμονα. 

Σε μια στροφή του δρόμου φαίνεται δεξιά σας η ήσυχη αμμουδερή Πλάκα, θαυμάσιος και γνωστός ψαρότοπος, με τραγάνες, σπηλιές, ξέρες και πλάκες  που μέσα κρύβονται ροφοί, λυθρίνια, στήρες, συναγρίδες κ.ά. Μόλις 100 μέτρα μετά την Πλάκα υπάρχει δεξιά χωματόδρομος που στο τέλος του οδηγεί σε μια κρυφή, λιλιπούτεια παραλία, σαν μικρή αγκαλίτσα, μέσα σε σπηλιά, την «Περικοπιά». Χαρακτηριστικό της διαδρομής στην αρχή της, είναι ότι φαίνεται χαμηλά μια άσπρη (από την πορσελάνη) αλάνα, που χρησιμεύει για παρκινγκ. Από εκεί η σπηλιά είναι 5 λεπτά.  Σε όλη τη διαδρομή από τον Άγιο Αντώνιο μέχρις εδώ φαίνεται καθαρά η νησίδα Γάιδαρος – Γαϊδουρονήσι ή το νησάκι του Γιακουμή για τους ντόπιους. 

Ο ασφαλτοστρωμένος ανηφορικός δρόμος συνεχίζει δυτικά, στο χείλος απύθμενων γκρεμών, με συνεχώς διευρυνόμενη θέα προς το γαλάζιο πέλαγος. Ομολογουμένως είναι μια διαφορετική όψη της νήσου, πιο τραχιά, που έρχεται σε άκρα αντίθεση από τις ήπιες πεδινές εκτάσεις του Λιβαδιού της Μεσαριάς ή του Μεγάλου Χωριού και της Ερίστου. Το τοπίο πραγματικά μαγεύει εκεί κατά το δειλινό, όταν το λαμπρό στεφάνι του ήλιου κοκκινίζει και αργά βυθίζεται στη θάλασσα. Τότε οι μυρωδιές από τα βότανα και τα κάθε λογής αρωματικά φυτά πλημμυρίζουν τον αέρα, βοηθώντας τη σκέψη που περιηγητή να κατανοήσει τον ανεξάντλητο παράδεισο της Τήλου. 

Σύντομα θα βρεθείτε σε ψηλό σημείο του υψώματος «Κρυάλος» (571 μ. υψ.) και στην είσοδο της ιστορικής Ι. μονής του Αγίου Παντελεήμονα, προστάτη άγιου του νησιού. Η εξωτερική, φρουριακή του διαμόρφωση, όπως και η θέση που είναι χτισμένο εντυπωσιάζει τον επισκέπτη. Υπάρχουν ενδείξεις και μια παλιότερη πληροφορία ότι το καθολικό είναι θεμελιωμένο πάνω σε αρχαία ερείπια, ιερό ή βωμό (29) ή παλαιοχριστιανικής βασιλικής (30) που πιθανότατα προϋπήρχε στην ίδια θέση ή σε γειτονική περιοχή. Δρασκελίζοντάς την είσοδο, θα αντικρίσετε το καταπράσινο μεγάλο προαύλιο της (270 μ. υψ.), που σκιάζεται από τον αιωνόβιο πλάτανο και το ευθυτενές  μεγάλο κυπαρίσσι που φυτεύτηκε το 1800. Στην άκρη, δεκάδες γλάστρες με χρωματιστά ζωηρά λουλούδια, μια λιθόχτιστη κρήνη που σκορπάει τη δροσιά της με το παγωμένο νερό, χειμώνα καλοκαίρι, ενώ, στο βάθος, διακρίνεται ο λιθόχτιστος επιβλητικός τρίπατος ορθογώνιος πύργος με κεραμοσκεπή. Το καθολικό ανήκει στον αρχιτεκτονικό  τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο.

Πάνω από την κεντρική νότια είσοδο υπάρχει μεγάλων διαστάσεων μαρμάρινο υπέρθυρο με σκαλισμένη την επιγραφή ανακαίνισης 1703, ενώ δεύτερη επιγραφή, στο μέσον των τόξων της βάσης των κελιών της βόρειας πλευράς του συγκροτήματος, μνημονεύει πιθανές εργασίες που έγιναν επί ηγουμένου Νεοφύτου Β’. 

ΕΜΝΟΦΤΙΡΜΝΧ = Εμού Νεοφύτου ιερομονάχου [ή Εμμανουήλ (και) Νεοφύτου ιερομονάχων;]

ΑΧΡΒΛΤΝΟΥ = από χωρίου Βελεστίνου [ή από χωρίον Βαλτινού;]

ΔΜΡΤΟ 1820 = 4 Μαρτίου 1820(31)

Η ιστορία του καστρομονάστηρου όμως ξεκινά πολύ πριν. Τούρκικο φιρμάνι την καθορίζει το 1522(32), ενώ εξαντλητική μελέτη με δεκάδες στοιχεία θεωρεί πιο πιθανό η μονή να ιδρύθηκε ανάμεσα στα έτη 1471 – 1481(33). Δύο χρόνια νωρίτερα, το Δεκέμβρη του 1479, οι Τούρκοι επιτέθηκαν στην Τήλο όπως είχαν κάνει και άλλες φορές κατά το παρελθόν. Πολιόρκησαν το κάστρο που είχαν καταφύγει ο κάτοικοι για 8 μέρες, χωρίς επιτυχία. Ο Μέγας Μάγιστρος D’ Aubousson επαίνεσε τους λιγοστούς Ιππότες και τον ηρωισμό των κατοίκων, ανταμείβοντας τους με μια μεγάλη ποσότητα σταριού(34). Ο κίνδυνος όμως δεν είχε εξαφανιστεί, οι Τούρκοι καραδοκούσαν την ευκαιρία για τη κατάληψη της νήσου. Ο Μ. Μάγιστρος υποσχέθηκε στους κατοίκους να τους μεταφέρει στην Ρόδο όπως κι έκανε, για να αντιμετωπίσουν όλοι μαζί την επικείμενη εισβολή.  Μόλις τελείωσε η πολιορκία της Ρόδου (1480), με τη νίκη των χριστιανών, οι Τηλιακοί επέστρεψαν στο νησί τους. Τότε εμφανίστηκε ένας καλόγερος από την Κρήτη, ο Ιωνάς [αργότερα Ιωνάς Α’], που έδωσε χρήματα για την οχύρωση και την ανακαίνιση του μοναστηριού. Σε τοιχογραφία που αποκαλύφθηκε τον Αύγουστο του 1986(35) (το «κρυφό» ή «χαμένο» όπως λέγεται από τους ντόπιους), εικονίζεται ο Ιωνάς να κρατάει στο χέρι του τη Μονή Αγίου Παντελεήμονα, όπως συνηθίζεται για τους κτήτορες.

Στους αιώνες που πέρασαν το μοναστήρι έχαιρε αίγλης, κύρους και επιρροής, περνώντας μέρες δόξας, με δύναμη που έφτασε τους 40 μοναχούς(36). Η φήμη του απλωνόταν σε όλα τα γειτονικά νησιά έως τις ρωσικές πόλεις του Εύξεινου Πόντου. Τα μερίδια από την συνιδιοκτησία πλοίων, η εκμετάλλευση του λαδιού και του ελαιοτριβείου στην Κάλυμνο (1605 – 1608)(37) έφερε ακόμα μεγαλύτερο πλούτο, οικονομική αυτοτέλεια και περαιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών επιχειρήσεων. Πνευματικό κέντρο για το νησί, επέκτεινε την προσφορά του στη μόρφωση των παιδιών με τη λειτουργία σχολείου εντός της μονής, έμμεσα μνημονεύεται σε χειρόγραφο νομοκανόνα  του 1653, όπου μάθαιναν γραφή και αντιγραφή λειτουργικών κειμένων(38). Στα 1701 οι δραστηριότητες των μοναχών έξω από το νησί (Σύμη, Κρήτη, Νίσυρο, Κω, Κάλυμνο) (39), μαρτυρούν μεγάλη οικονομική δύναμη που χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλης έκτασης ανακαινιστικές εργασίες του μοναστηριού. 

Όμως οι άσχημες μέρες λίγο πριν την επανάσταση του 1821 έφεραν την συρρίκνωση των δραστηριοτήτων, ενώ το 1864 η κατάσταση γίνεται ζοφερή για το μέλλον του μοναστηριού. Ενόψει της οικονομικής καταστροφής οι μοναχοί αναγκάζονται να εκδώσουν χάρτινα ‘’νομίσματα’’ 5, 10, 20, 40 παράδων, ώστε να διασωθεί η μονή και να αποφευχθεί η περαιτέρω εξαθλίωση του πληθυσμού(40), αφού πλέον θα μπορούσαν να συναλλάσσονται με αυτά. Στα νεώτερα χρόνια η μονή πρόσφερε πολλά στην κοινωνία της Τήλου(41), παρέχοντας τις δαπάνες για τις καθημερινές ανάγκες των ορφανών παιδιών που προστάτευε, τα έξοδα του πανηγυριού, τις δαπάνες για την λειτουργία του δημοτικού σχολείου, ενισχύσεις σε άπορους κ.ά. Περιφρούρησε τον αρχαιολογικό πλούτο του νησιού, όταν ο τελευταίος ηγούμενος της Μονής, ο Μακάριος Καπνός ή Καπνουδάκης, πρόβαλε αντιρρήσεις στους Ιταλούς αρχαιολόγους που του έκαναν δελεαστικές προτάσεις για να σκάψουν το νεκροταφείο, και όμως, παρότι Ιταλοκρατία, αντιστάθηκε με πείσμα και τις διαφύλαξε. 

Στις μέρες μας, το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα έχει κηρυχτεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο(42) αλλά δεν έχει πια μοναχούς, ενώ, σίγουρα, δεν διανύει τις λαμπρές μέρες του παρελθόντος. Οι λειτουργίες γίνονται από τον Πατέρα Εμμανουήλ Πόκια του Μεγάλου Χωριού, που ταυτόχρονα είναι πρόεδρος της επιτροπής του Αγίου Παντελεήμονα εργαζόμενος με αφοσίωση και φροντίδα για να συντηρήσει μια μεγάλη πολιτιστική αξία της Τήλου. Το μοναστήρι ανοίγει καθημερινά ο ευγενικός επίτροπος Νικήτας Μαγγαφάς που ξεναγεί τους επισκέπτες στους χώρους του συγκροτήματος, (πύργος, νερόμυλος, μαγειρείο, αποθήκες, κελιά, καθολικό), και διηγείται εντυπωσιακά περιστατικά από την ιστορία της μονής, όπως τότε που από τον μεσαιωνικό πύργο οι καλόγεροι πέταγαν φορτωμένα μελίσσια για να διώξουν τους πειρατές, ή τότε, στον Β’ π.π., που ένα Γερμανικό υποβρύχιο ναυάγησε και παρότι εχθρικό, οι μοναχοί βοήθησαν και έσωσαν το πλήρωμα παρά την σφοδρή θαλασσοταραχή. 

Ο Νικήτας, εκτός των άλλων, βοηθά στο μεγάλο τριήμερο πανηγύρι 25 – 26 – 27 Ιουλίου που χρειάζεται πολυήμερη, κοπιώδη προετοιμασία, ώστε όλα να είναι καθαρά και λειτουργικά. Εκείνες τις μέρες καταφθάνουν από όλα τα γύρω νησιά εκατοντάδες προσκυνητές που παρακολουθούν όλο το τυπικό, έως τις 27 που γίνεται το μεγάλο γλέντι με χορούς, τοπικά τραγούδια, και το κλασικό για την περίπτωση κατσίκι με πατάτες γιαχνί που προέρχεται από αφιερώματα και προσφορές των κατοίκων, και που μοιράζεται στους πανηγυριστές δωρεάν, όπως συνηθίζεται από παλιά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ψάρεμα παρουσιάζει η θαλάσσια περιοχή της Μονής, με πλούσιο βυθό που βρίθει από ροφούς, τσιπούρες, συναγρίδες, λυθρίνια κ.ά. 

Επιστρέφοντας προς τα κρυστάλλινα ακρογιάλια ή το Μεγάλο Χωριό, σταματήστε στο πανέμορφο μπαλκόνι της Παναγίας Καμαριανής ανακαινισμένης το 1996, με την απεριόριστη θέα στην παραλία του Αγίου Αντωνίου. Πολύ όμορφο, δροσερό περιβάλλον, όλο χρώματα από τα δεκάδες λουλούδια του κήπου που περιποιείται και φροντίζει ο παλιός επίτροπος, Δημήτρης Χαλιός. Το όνομα Καμαριανή μας είπε, προέρχεται από τη θέση «Καμάρι», όπου είναι χτισμένη. Στο Καμάρι υπήρχε παλιότερα μικρός κατοικημένος συνοικισμός με αρκετά σπίτια και πηγή νερού απ’ όπου έπαιρναν νερό για τις καλλιέργειες που είχαν στη γύρω περιοχή. Ήταν τέτοια η ποσότητα του νερού που επί ιταλοκρατίας ήρθαν να κάνουν έργα για το πάρουν, να το μεταφέρουν αλλού που πίστευαν ότι θα ήταν περισσότερο χρήσιμο. Γκρέμισαν 2 – 3 σπίτια αλλά τελικά από τις εργασίες και τα σκαψίματα που έγιναν το νερό στέρεψε, αναγκάζοντας τους κατοίκους να φύγουν. 

Το μόνο που έμεινε να θυμίζει την παρουσία τους είναι το στενό μονοπάτι που κυριολεκτικά  σκαρφαλώνει στην απότομη πλαγιά του βουνού, περνά από τη θέση «Παραδείσι», όπου κάποτε οι κάτοικοι είχαν ελιές και αμπέλια, και με κόπο φτάνει στο ξωκλήσι Κύριε Δόξασοι. Η ασυνήθιστη ονομασία του ναού προέρχεται από την απότομη κλίση του εδάφους. Μόλις έφταναν στο εκκλησάκι από την κούραση και την εξάντληση αναφωνούσαν «κύριε δόξασοι». Ιδιάζουσα περίπτωση χαρακτηρίζεται η αγία τράπεζα, που αποτελείται από τμήμα μαρμάρινης πλάκας αρχαίου τάφου. Πάνω της είναι σκαλισμένη μεγαλογράμματη επιγραφή για κάποια γυναίκα από την Κνίδο (43)που παντρεύτηκε τον Ζήνωνα από την Κω και έζησαν μαζί στην Τήλο. 

ΕΡΩΤΑΡΙΝ  ΚΝΙΔΙΑ

ΓΥΝΑΔΕ ΖΗΝΩΝΟΣ

ΚΩ  ΟΥ

Κατά γενική ομολογία η πιο γνωστή, κοσμοπολίτικη μεγάλη παραλία είναι η Έριστος που πραγματικά εξελίσσεται χρόνο με το χρόνο, όπως κι ο συνοικισμός κοντά της, που ολοένα μεγαλώνει και απλώνεται. Από τη δστ. του Μεγάλου Χωριού μέχρι την θάλασσα είναι 2,6 χλμ. Ακριβώς στη δστ. είναι το μετόχι του Αγίου Παντελεήμονα αφιερωμένο στο Γενέθλιο της Θεοτόκου (δες Κουτελάκη τομ.Α’ σελ 669) μια ωραία εκκλησία με ψηλή περιτοίχιση, ενώ μέσα στην αυλή υπάρχουν τα κελιά των μοναχών που ανακαινίζονται. Στον περιβάλλοντα χώρο και στα παράθυρα της πρόσοψης υπάρχουν εντοιχισμένα αρχαία μαρμάρινα μέλη, ενώ μέσα στο ναό είναι το θαυμαστό ξυλόγλυπτο τέμπλο με επιγραφή 1743 και εικόνα του 1884; Απρ 15 ‘’επί Μελετίου Ηγουμένου’’ Δια χειρός Αριστείδου Γιαννεσνή Συμαίου, Δέησης του δούλου σου Κωνσταντίνου Ιωάν. Κάτρη Συμαίου

Στη διαδρομή προς την Έριστο διασχίζετε μια από τις δύο μεγάλες εκτάσεις του νησιού. Κατ εξοχήν ορεινή η Τήλος ευτύχησε να έχει πολλές διάσπαρτες πηγές κι αυτούς τους δύο μεγάλους κάμπους, του Λιβαδιού και τον μεγαλύτερο, της Μεσαριάς, που με έκταση 5 – 6.000 στρ. φτάνει μέχρι το Μεγάλο Χωριό και την Έριστο. Φαίνονται από μακριά οι προσπάθειες των παλιών Τηλιακών να τιθασεύσουν τη γη τους. Όλο το νησί χαρακτηρίζεται από τους ψηλούς ορεινούς όγκους που διατρέχονται από πέτρινες μάντρες ξερολιθιάς και μεγάλες πλατειές αναβαθμίδες που ξεκινούν από τις πεδινές εκτάσεις και φτάνουν μέχρι ψηλά στους κακοτράχαλους ορεινούς όγκους. Στους αναβαθμούς παλιότερα καλλιεργούσαν κριθάρι, στάρι, κι άλλα, που ήταν απαραίτητα και επαρκούσαν για να θρέψουν πολυπληθέστερο πληθυσμό.  

Τότε βλέπετε πέρναγε πολύς καιρός χωρίς επαφή με τον ‘’έξω’’ κόσμο. Υπήρχε μια θαυμάσια, ζηλευτή στις μέρες μας, αυτάρκεια απόλυτα καθαρών αγαθών. «..ο παππούς μου ήταν από τα Σώκια(44) της Μικράς Ασίας, νοικοκυραίοι άνθρωποι, πήγανε πρόσφυγες στη Σύμη. Εμείς ήρθαμε από τη Σύμη με ένα βαρκάκι, 13ων χρονών κοριτσάκι ήμουνα. Δεν πεινάσαμε όμως γιατί έραβα. Να μου ράψεις ένα φόρεμα; Δεν έχω λεφτά όμως… να σου δώσω ένα κατσίκι; Κάτι ..ε!. Δώσε μου… έτσι περνούσαμε. Μετά αλωνίζαμε στα χωράφια. Τα μικρά αλωνάκια με τους Ένιχους [οι πέτρες γύρω – γύρω και Ένηχας (βλ. Κουτελάκης Α’ 789 και Β’ 26] τα είχαμε για φάβα. Άλεθαν όμως παντού τα πάντα, κριθάρια, στάρια, φάβα, ρεβίθια ακόμα και φακές. Είχαμε και πολλές συκιές, χαρουπιές, ελιές και μεγάλα λιοτρίβια που μέσα είχανε τα χοντρά ξύλα, τις «πλανγκούνες». Στρώναμε τα τσουβάλια και τα σφίγγαμε με το μάγκανο για να βγάλουνε το λάδι. Θυμάμαι τις αμυγδαλιές, δάσος σωστό… πουλάγαμε αμύγδαλα(45) παντού. Τα πηγαίναμε κάτω στους Αλαγιώτες(46) κι αυτοί ξέρανε. Δύσκολα χρόνια, περνούσαμε ωραία όμως, πανηγύρια γλέντια τι να σου λέω τώρα… υπήρχε αγάπη. Τώρα που έχουμε – έχουμε – έχουμε, που τη θωρείς την αγάπη; Τότε ο ένας βοήθαγε τον άλλον, όλοι μαζί πέφτανε και χτίζανε το σπίτι. Κουβαλούσαν πέτρες, λάσπη, νερό, όλο το χωριό ήταν σαν μια οικογένεια. Τώρα ένα τούβλο, τολμάς να του πεις να φέρει;»(47)

Οι μεγάλες εκτάσεις με τις αμυγδαλιές πράγματι δεν υπάρχουν πια σε τέτοια έκταση, αφού λιγόστεψε ο πληθυσμός,  παρά μόνο λίγες για ιδιωτική χρήση. Όμως οι εύφοροι και μεγάλοι, για το μέγεθος του νησιού, κάμποι της Μεσαριάς – Ερίστου και των Λιβαδιών, ακόμα παράγουν ποιοτικά κηπευτικά και εσπεριδοειδή, που καλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων, των επισκεπτών, ενώ πολλά εξάγονται στα γειτονικά νησιά.  Στην Έριστο πραγματικά θα ευχαριστηθείτε κολύμπι και βουτιές. Πλατειά, μεγάλη αμμουδερή ακτή με ψηλά αρμυρίκια για σκιά, πόλος έλξης των εραστών της ελεύθερης κατασκήνωσης ήδη από τη δεκαετία του ’80. Με την φροντίδα του δήμου, τα τελευταία χρόνια έχουν κατασκευαστεί τουαλέτες και βρύσες για νερό. Εκεί, μετά το τέλος της Ερίστου υπάρχει το «Κρουτουράκι», μια μικρή, κουκλίστικη αμμουδιά με κόκκινη άμμο. Δεν είναι απ τις ‘’κρυφές’’ αλλά τον Ιούνιο – Ιούλιο – Σεπτέμβριο δεν έχει επισκέπτες. Δεξιά από την Έριστο βατός χωματόδρομος σας φέρνει στη θέση «Βουρνά», όπου υπάρχει ένα νεόχτιστο σπίτι και αριστερά σας τα ερείπια από το παλιό λεπροκομείο. Ο δρόμος συνεχίζει, καταλήγοντας στο ξωκλήσι του Αγίου Πέτρου στον ομώνυμο όρμο με την ξεχασμένη παραλία του. 

Πριν κάμποσα χρόνια με ρώτησε ένας Κασιώτης αν έχω πάει στα Αρμάθια, ένα νησί δίπλα από την Κάσο. Εξήγησα ότι λόγω καιρού δεν υπήρχε καΐκι να κάνει τη διαδρομή ̇ εκείνος επέμενε: «Αν δεν είδες τα Αρμάθια …. δεν είδες τίποτα» μου είπε. Αυτό με κεντρίζει να σας πω ότι, όποιος δεν περπατήσει ανάμεσα στα χαλάσματα της περιοχής «Πάνω Μέρη» και δεν αντικρίσει τον οικισμό Γερά, δεν θα δει και πιθανά δεν θα κατανοήσει το περιβάλλον της Τήλου. Αυτοί οι δύο οικισμοί είναι στο νότιο τμήμα της νήσου με πρόσβαση από χωματόδρομο και από καλοχαραγμένο στενό μονοπάτι. Η διαδρομή ξεκινά και στις δύο περιπτώσεις από τα Λιβάδια. Για τα Γερά οδηγήστε προς το λιμανάκι του Άγιου Στέφανου, ακολουθώντας τον ασφαλτόδρομο που συνεχίζει χωματόδρομος καταλήγοντας στο ξωκλήσι του Άι Γιάννη (3.05 χλμ. από πλατεία Λιβαδιών). 

Εδώ αφήνετε τη μοτοσυκλέτα ή το αυτοκίνητο και συνεχίζετε με τα πόδια στο ομαλό στενό μονοπάτι που διασχίζει την απότομη πλαγιά με φόντο αριστερά σας, την παραλία Βλυχάδα (έχει πρόσβαση με καΐκι). Μετά τις πρώτες στροφές η πεζοπορία είναι πολύ ομαλή και  ξεκούραστη. Περνάτε δύο – τρία σπίτια σε περιοχή με αρκετά δέντρα εκεί που το μονοπάτι διασταυρώνεται με άλλο που κατεβαίνει από τα Πάνω Μέρη, και σύντομα φτάνετε στα Γερά, αφού περάσετε μερικά από τα πιο όμορφα βουνίσια και ακροθαλάσσια τοπία. Χαρακτηριστικό ότι πλησιάζετε είναι τα παλιά «μαντροκάθια», οι στάνες στην τοπική, που διακρίνονται εύκολα όντας σκαλισμένες στους βράχους. Η διαδρομή δεν είναι πάνω από 45’. 

Οι χαρακτηρισμένος παραδοσιακός(48) οικισμός είναι πραγματικά μια αποκάλυψη στα μάτια σας, θυμίζει τον Κάτω μαχαλά του Παλιού Χωριού. Ολοπέτρινες μονόχωρες κατοικίες ξερολιθιάς, καλαμένια στέγη (όπου αυτή σώζεται) πολλά ερείπια, κλειστά μονοπάτια από τα πεσμένα ντουβάρια, και απόλυτη ησυχία. Το χωριό δημιουργήθηκε σε εποχές που όλο το νησί έσφυζε από ζωή, τα στόματα πολλά, και οι καλλιέργειες ολοένα επεκτείνονταν. Η ανάγκη για καινούργια γη έφερε τους πρώτους Τηλιακούς σε αυτά τα μέρη. Όμως ο δρόμος για τα σπίτια τους στην επιστροφή ήταν μακρύς και δεν μπορούσε να γίνεται σε καθημερινή βάση. Έτσι ξεκίνησαν, σιγά – σιγά ήρθαν κι άλλοι, έχτισαν τα σπίτια τους με το υλικό που βρίσκεται άφθονο στην περιοχή, την πέτρα. Καλλιέργησαν τον τόπο, και έμεναν για όλη την περίοδο εδώ μέχρι που η φύση και ο ιδρώτας της δουλειάς τους αντάμειβε με τους καρπούς της. Φτιάξανε και πετράλωνα για το αλώνισμα, πολλά εκ των οποίων σώζονται ακόμα. Στην γαλαζοπράσινη ακτή μάλιστα, υπάρχει ένας τοίχος, τμήμα από τον Άγιο Ζαχαρία, το ναό που εκκλησιαζόντουσαν ανελλιπώς τις Κυριακές, και το παλιό καμιναριό για τα κεραμικά που έχτισε ο Γιώργος Λαρδούτσος το 1914(49). Απέναντι από τον οικισμό σπαθίζει τον ουρανό ο Κούτσουμπας (494;μ. υψ.). Υπάρχει μονοπάτι μέχρι εκεί, το ίδιο που άνοιξαν άνθρωποι και ζώα για να μεταφέρουν τα υλικά για να στήσουν τις κεραίες που φαίνονται στην κορφή του. 

Η βόλτα στα Πάνω Μέρη είναι πιο εύκολη αφού γίνεται με όχημα. Υπάρχει βέβαια ο τσιμεντόδρομος που φεύγει από τον παραλιακό δεξιά, στο ύψος της εκκλησίας του Άι Γιώργη περνά την Παναγία Πολίτισσα και από μονοπάτι πλέον οδηγεί στον κεντρικό χωματόδρομο για τα Πάνω Μέρη. Πολλοί, ειδικά οι ευρωπαίοι επισκέπτες του νησιού, χρησιμοποιούν αυτή τη διαδρομή. Σε κάθε περίπτωση ο χρόνος είναι ένας παράγοντας που καθορίζει τη πρόσβαση. Από τα Λιβάδια ακολουθείστε τον δρόμο προς Μικρό Χωρίο και στην δστ. γι αυτό, συνεχίστε ευθεία. Θα περάσετε τη δστ. για Αμαλή και σε 120μ. θα δείτε το μονοπάτι για την ξέμακρη παραλία του Σταυρού

Αμέσως μετά διέρχεστε σχεδόν δίπλα από το κατερειπωμένο κάστρο του Σταυρού ή του Λάμπρου ενώ μακρύτερα φαίνεται για λίγο ο όρμος Θολός με ομώνυμη παραλία. Σύντομα θα φτάσετε στην αριστερή δστ. «προς Άγιο Σέργη – Γερά» (υπάρχει πινακίδα). Ακολουθείστε τον χωματόδρομο (σε +/- 500μ. συναντάτε αριστερά το μονοπάτι που ανεβαίνει απ τα Λιβάδια) και σε 790μ. αριστερά σας βλέπετε το πρώτο συγκρότημα κατοικιών της περιοχής Πάνω Μέρη χτισμένο κάτω από τον Βουνό (300μ. υψ.). Από τα ερειπωμένα σπίτια και τα παρακείμενα πετράλωνα έχετε εκπληκτική θέα όλων των Λιβαδιών, της ακτής τους, του βουνού Αμαλή με τις κεραίες του ΟΤΕ, και της μεγάλης πεδιάδας που απλώνεται εμπρός σας. Στη συνέχεια θα βρείτε δύο ακόμα συγκροτήματα ̇  το πρώτο σε 320 μ. (1.11 χλμ. από τη δστ.), με χαμηλές κατοικίες από κόκκινη πέτρα και ένα μεγάλο «μαντροκάθι» φραγμένο με ξερολιθιά ύψους τριών μέτρων! και το τρίτο σε 580μ. (1,69χλμ. από τη δστ.), σχεδόν στο τέλος του χωματόδρομου. Από εδώ μονοπάτι βγάζει σε 40’ στην παραλία του Άγιου Σέργη

Όλες αυτές οι ερειπωμένες εγκαταλειμμένες εγκαταστάσεις αναδεικνύουν με αδιάψευστο τρόπο τον αγροτοκτηνοτροφικό  χαρακτήρα του νησιού και των καλλιεργητών κατοίκων του, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με πολλά μέρη της νησιωτικής Ελλάδας που κύρια ασχολία ήταν η αλιεία. Ο ‘’δρόμος’’ συνεχίζει για 200μ ακόμα φτάνοντας στην θέση «καλάμια», με καταπράσινο τοπίο, δέντρα και , πιο κάτω, πηγή νερού. Σ’ αυτό το σημείο σώζονται ακόμα οι αναβαθμοί των καλλιεργειών και δύο κατοικίες. Το μονοπάτι συνεχίζει, μέχρι που ενώνεται (10’) με αυτό που έρχεται από τα Λιβάδια και (δεξιά) καταλήγει στα Γερά. Φαίνεται, και είναι, πιο σύντομα από εδώ, όμως η ανυπέρβλητη θέα της πεζοπορικής διαδρομής είναι αυτή που κερδίζει τους περισσότερους πεζοπόρους. Και οι δύο όμως, χαρακτηρίζουν το νησί έξω από το ούτως ή άλλως ανώδυνο τουριστικό του προφίλ, και είναι από τις πολλές περιπτώσεις που ο επισκέπτης γίνεται ένα με την εξαιρετική φύση της Τήλου. 

Επιστρέφοντας στον κεντρικό ασφαλτόδρομο να πάτε αριστερά μέχρι το ακρότατο οδικό σημείο του νησιού, στο ακρωτήρι Τράχηλος, (1.89 χλμ. από τη δστ.), εκεί που η θέα φτάνει βαθειά μεσοπέλαγα, όπου αρμενίζει η Αντίτηλος, ένα από τα 14 κοσμήματα που στεφανώνουν την Τήλο. Παραγωγικότατος ψαρότοπος, μέχρι σήμερα δεν έχει αφήσει παραπονεμένο κανένα καπετάνιο. Εδώ αλιεύουν το περίφημο αυθεντικό Τηλιακό γαριδάκι,έναν νοστιμότατο ελαφρά τηγανισμένο ουζομεζέ που σερβίρουν παντού στο νησί, ενώ έγινε ευρύτερα γνωστός και τον γνωρίζουμε σαν Συμιακό. Απέναντι σ’ έναν χαριτωμένο κολπίσκο, φαίνεται η διάσημη για την μοναχικότητά της παραλία του Άγιου Σέργη (πρόσβαση με καΐκι ή με τα πόδια σε 40’ από τα Πάνω Μέρη), ενώ μακρύτερα, στο απόκρημνο ακρωτήρι Γαιδουρόμαντρα, διακρίνεται το Χοιρονήσι.  

Η περιήγηση σε αυτό το ‘’μικρό’’, όπως είπαμε στην αρχή, νησί, δεν τελειώνει εύκολα. Χρειάζονται κάποιες παρατηρήσεις που εστιάζονται στην ανάδειξη των ιστορικά φορτισμένων μνημείων και χώρων. Αυτά δεν είναι άλλα παρά τα κάστρα της. Οι ιππότες, από το 1309 μέχρι το 1522 που έφυγαν ενίσχυσαν και μεγάλωσαν τα βυζαντινά κάστρα, έφτιαξαν νέα, δημιούργησαν ισχυρό στόλο που κυριάρχησε στο Αιγαίο για 150 χρόνια. Στα τελευταία 60(50) με τη συμμετοχή του ελληνικού πληθυσμού που τα υπεράσπισε, πολεμώντας με αυτοθυσία απέναντι στις επιθέσεις των τούρκων ή των πειρατών. 

Η Τήλος έχει στη γη της, κατάλοιπα επτά κάστρων από τα συνολικά πενηνταέξι των δέκα ιπποτοκρατούμενων νησιών συμπεριλαμβανομένων σε αυτά και των οχυρωμένων μονών. Η αναλογία υπέρ της δείχνει πιθανά τη σπουδαιότητά της αφού τα εικοσιένα βρίσκονται στη Ρόδο και τα τριανταπέντε στα υπόλοιπα εννέα νησιά. Σύμφωνα με τις χρονολογήσεις και τις ιστορικές πηγές οκτώ είναι παλιότερα της ιπποτοκρατίας(51).  Αυτά τα κάστρα τα οποία δεσπόζουν στις κορφές των βουνών και των λόφων του νησιού είναι: της Τήλου στο Μεγάλο Χωριό, το Καστρί στο Μικρό Χωριό, της Αγριοσυκιάς και της Φανερωμένης ή Ρουκούνι στα Λιβάδια, της Μισαριάς στο ομώνυμο βουνό πάνω από το σπήλαιο Χαρκαδιό, του Σταυρού ή του Λάμπρου στο δρόμο για τα Πάνω Μέρη, και το, το Παλιόκαστρο ή στου Κολάτσα ή της Τσικνής(52) στο ψηλότερο βουνό του νησιού, τον Προφήτη Ηλία (654 μ. υψ.) Χτισμένα με ντόπια σκούρα γκρίζα πέτρα καθιστούν την παρουσία τους αθέατη από τη θάλασσα ακόμα κι από τους σημερινούς πληροφορημένους επισκέπτες. 

Ιστορικά γίνεται αντιληπτό ότι κάθε κάστρο στην εποχή του, ήταν χώρος σεβαστός και ιερός αφού ήταν τα μοναδικά καταφύγια των κυνηγημένων άοπλων ανθρώπων από τους βάρβαρους πειρατές ή τους μισητούς εχθρούς που επιβουλεύονταν την ελευθερία ή ακόμα την όποια περιουσία τους. Η εξέλιξη και νέες πρακτικές πολέμου τα αχρήστεψαν σαν μέσα προστασίας από τις επιδρομές, όμως, άλλα ατόφια και άλλα ερειπωμένα στέκουν βουβοί μάρτυρες εισβολών, αντίστασης, και θέλησης των κατοίκων να μην υποταχθούν, αλλά να ζήσουν ελεύθεροι.

Μην ξεχνάμε ότι σε αντιδιαστολή με τα κάστρα των Φράγκων φεουδαρχών στην Ευρώπη και στην Ηπειρωτική Ελλάδα (σύμβολα εξουσίας, καταπίεσης και διατήρησης του φεουδαρχικού συστήματος), αυτά χτίστηκαν από τους Βυζαντινούς ή τους Ιππότες με προορισμό την προάσπιση της ζωής των κατοίκων από διάφορες επιδρομές. Επομένως ήταν σύμβολα ελευθερίας.  Ιδιαίτερα τα κάστρα της Δωδεκανήσου προκαλούν την προσοχή των Ευρωπαίων που τα βλέπουν σαν την προφυλακή της Δύσης, δημιουργήματα των προγόνων τους, πάνω στα οποία αγωνίστηκαν μαζί με τον Ελληνικό πληθυσμό για την χριστιανική πίστη ενάντια στον τουρκικό επεκτατισμό. Κατά συνέπεια έχουμε να κάνουμε με σύμβολα συνένωσης των Ελλήνων με τους Ευρωπαϊκούς λαούς. Χαρακτηριστική είναι η διαπίστωση δύο Γάλλων περιηγητών των Francois Michaud και Jean Poujoulat που περιόδευσαν την Ελλάδα στα 1830 – 1831 και γράφουν στο βιβλίο τους: Correspondance d’ Oriend (Αλληλογραφία της Ανατολής) . «Nous avons perdu nos conquetes en Orient mais l’ Orient a garde fidelement notre gloire».(53) (Έχουμε χάσει τις κατακτήσεις μας στην Ανατολή αλλά η Ανατολή έχει φυλάξει (..) τη δόξα μας).

Επίσης, δεν μπορούμε να μην μνημονεύσουμε την παρουσία της ΚΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με έδρα τη Ρόδο που είναι υπεύθυνες για την Τήλο και έχουν κάνει πολύ καλή και κοπιώδη εργασία στο νησί. Πάντοτε θα υπάρχουν εκκρεμότητες, αλλά με βάση αυτά που αποκομίζει ο επισκέπτης μπορούμε να υποστηρίξουμε πως συντελέστηκε έργο και μάλιστα με κόστος που πολλές φορές ήταν εξ ιδίων. Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, μας αποκαλύπτει ότι η Τήλος πρέπει να ήταν πυκνοκατοικημένη κατά την αρχαιότητα, ενώ γνωρίζουμε ότι συμμετείχε στην Αθηναϊκή συμμαχία και εξέδιδε δικό της νόμισμα. Η αρχαία ιστορία της δεν διαφέρει απ’ αυτή των υπόλοιπων Δωδεκανήσων. Άξιοι και τολμηροί Ρόδιοι, Νισύριοι, Τηλιακοί ναυτικοί, μαζί με άλλους Αιγαιοπελαγίτες και με τους Φοίνικες ακόμα, ανακάλυψαν τις Ιταλικές ακτές και σταμάτησαν στα μακρινά ταξίδια τους για τη Δύση για να ξεκουραστούν ή να ζητήσουν βοήθεια από τους θεούς για να συνεχίσουν. Στην Κάτω Ιταλία έκαναν καταυλισμούς αρχικά, εμπορικούς σταθμούς αργότερα για να πουλούν τα προϊόντα τους σε όλη τη Μεσόγειο. 

Μαζί τους έφεραν τον Κυκλαδικό, μετέπειτα τον Κρητικό πολιτισμό και την Ελληνική γλώσσα που από τότε μιλιέται στον Ιταλικό Νότο(54). Τότε άρχισαν να αναπτύσσονται νέες αποικίες – πόλεις, που με τη σειρά τους προσέλκυσαν νέους αποίκους. Τον 7ο αι. π.Χ. μας παραδίδει ο Ηρόδοτος(55), η Τήλος με οικιστή τον ιερέα των χθόνιων θεών Τηλίνη(56), πρόγονο του τύραννου Γέλωνος, εμφανίζεται δυναμικά στο προσκήνιο της ιστορίας, συμμετέχοντας με την Λίνδο, ήδη ισχυρή ναυτική δύναμη, στον αποικισμό της Γέλας(57) στη Σικελία. Εγκαταστάθηκαν στην πόλη Λίνδιοι(58) που από τότε, μετονομάστηκε σε Γέλα, εξελισσόμενη σε μια από τις σπουδαιότερες αρχαίες πόλεις της Σικελίας. Η θέση της εξασφάλισε ισχύ και ευημερία, τόσο ώστε το 582 π.Χ. να ιδρύσει δική της αποικία, τον Ακράγαντα (59).

Στα βυζαντινά χρόνια ανήκε στο «Θέμα» της Σάμου. Αργότερα, αρχές 14ου αι., καταλήφθηκε από τους Ιωαννίτες ιππότες. Το 1522 η νικηφόρα επιδρομή των Τούρκων στη Ρόδο κατέληξε σε κατάκτηση 4ων αιώνων, που τερματίστηκε το 1912, όταν την κατέλαβαν οι Ιταλοί και με τη συνθηκολόγηση οι Γερμανοί το 1943. Η ενσωμάτωση της με την Ελλάδα έγινε το 1947 μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.

Ολοκληρώνοντας την περιήγηση και βλέποντας τα έργα της τοπικής αυτοδιοίκησης στο νησί αντιλαμβανόμαστε ότι η Δημοτική αρχή αγωνίστηκε, προσπάθησε και κατόρθωσε να φτιάξει ένα αξιοπρεπές οδικό δίκτυο, και  έργα καλά για την Τήλο. Δρόμοι φτάνουν σχεδόν παντού, μεγάλη λιμνοδεξαμενή (μελλοντικός υγρότοπος) στον κάμπο βοηθάει στην άρδευση των καλλιεργειών, προηγμένο σύστημα τηλεϊατρικής για την άμεση αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας των κατοίκων, αγορά του καταμαράν Tilos Sea Star για γρήγορη επικοινωνία με την Ρόδο. Με αυτά, όχι μόνο σταμάτησε η φυγή των κατοίκων αλλά ορισμένοι επιστρέφουν κιόλας. Απόδειξη αποτελεί ο σχεδόν διπλάσιος πληθυσμός που κατοικεί στο νησί το 2001 (533 κάτοικοι) σε σχέση με τους 279 του 1991. 

Παρότι οι ασχολίες των κατοίκων το καλοκαίρι είναι ο τουρισμός (φιλοξενία και εστίαση), δεκάδες είναι εκείνοι που συνεχίζουν να ασχολούνται με τα παραδοσιακά επαγγέλματα, κτηνοτροφία, αλιεία, μελισσοκομία, γεωργία. Αυτές οι επαγγελματικές ασχολίες εξασφαλίζουν μια σχετική αυτονομία στο νησί και σίγουρα πιο καθαρά προϊόντα στους επισκέπτες. 

Τα μικροπούλια σ’ όλο το νησί, τα ανεμοδαρμένα κάστρα, οι πεζούλες στις πλαγιές των άγριων βουνών,  το θυμάρι, το νησιώτικο θρούμπι και η άγρια φασκομηλιά που ξεφυτρώνουν από παντού, ακόμα και μέσα από τις πέτρες, τα πανταχού παρόντα αγριολούλουδα, κι η αρμονία τους με το πάντα βαθύ μπλε χρώμα της καθαρής αιγαιοπελαγίτικης θάλασσας, οι άνθρωποι, καθαροί νησιώτες, συναποτελούν την πανέμορφη Τήλο, μια πραγματική κιβωτό ζωής, που είναι βέβαιο ότι θα σας συναρπάσει.

* «Χαμένο νησί» χαρακτηρίζει την Τήλο στην ομότιτλη φανταστική νουβέλα του ο Μ. Καραγάτσης (1943), δίνοντας την επιστημονικοφανή εξήγηση ότι το νησί της Δωδεκανήσου εξαφανίστηκε «δι’ αιτίαν τεκτονικήν». Συγκεκριμένα «υιοθετεί» την πληροφορία από γαλλικό επιστημονικό περιοδικό ότι «υπό την πίεσιν γειτονικών σκληρών στρωμάτων, υπεχώρησαν τα χθαμαλά στρώματα τα υποβαστάζοντα την Τήλον, και η κατάρρευσις τεραστίου υπογείου σπηλαίου παρέσυρε ίσως την νήσον εις τον βυθόν του Αιγαίου». Η εξαφανισθείσα Τήλος ταξιδεύει υποβρυχίως, αλλάζει πλάτος και μήκος, μεταβάλλει γεωφυσική και κλιματολογική υπόσταση και μεταμορφώνεται στο τροπικό νησί Ταϊλί. Στην ουσία, ο Μ. Καραγάτσης, υπακούοντας στο λογοτεχνικό συρμό της εποχής του ’40, έχει συνθέσει ένα φανταστικό γοητευτικό παραμύθι, στο οποίο η μετατόπιση της Τήλου στις ζεστές θάλασσες του Ειρηνικού αποδίδεται μυθοπλαστικά στην επενέργεια της κατάρας της γριάς μάγισσας του νησιού. Γιώργος Σταματίου Dr. Φιλολογίας, Σπέτσες Μάρτιος 2008. 

Σημειώσεις:

(1)  Π.Δ. 19.10. / 13.11. 1978, Φ.Ε.Κ. 594 / τ. Δ / 1978.

(2)  Στο σύγγραμμα του «Περί Μύρων», ειδικότερα για το «αμαράκινον και μήλινον το Τήλινον» που παραγόταν στο νησί από αρωματικά φυτά. Πηγή: http://gym-tilou.dod.sch.gr/history.html

(3)  Naturalis historia, IV,12, 69. Πηγή: http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/pliny_the_Elder/home.html

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/pliny_the_Elder/4*.html

(4) Α. Δ. Σκιαδάς, βλ. λ. «Ηρίννα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 22, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 688. Βλ. και Τασούλα Καραγεωργίου, «’Ηριννα Επιγράμματα», στο: περιοδικό Ήριννα, τ.1, έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Δωδεκανήσου, Ρόδος (2007) 3 – 4. 

 (5)  Χάρη Μιχ. Κουτελάκη, Μικρό Χωριό Τήλου, επετειακή έκδοση, Αθήνα (2006) 27.

(5α) Χάρη Μιχ. Κουτελάκη, Αγ. Παντελεήμονας Τήλου, Δήμος Τήλου (1995) 141.

 (6)  Πληροφορίες του Λαρδούτσου Χριστόδουλου του Γεωργίου ετών 84. Τρίτη 5/6/07 / ω19:00.

(7)  Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 229. Βλ. και  Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 21.

(8)  Φοίβος Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984. Βλ. και Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η μεταβυζαντινή Τήλος», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 24.

(9)  Στις ανασκαφές αυτές κατά καιρούς πήραν μέρος τα μέλη του εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας: Καθ. Γ. Μαρίνος, Dr. Γ. Θεοδώρου, Dr. Ε. Βελιτζέλος, Dr. Γ. Καλπακής, Dr. Σ. Λέκκας, Dr. Α. Αθανασίου, Dr. Σ. Ρουσιάκης, Παρασκευαστής Ε. Γκίκας καθώς και πολλοί φοιτητές. Επίσης οι αρχαιολόγοι καθ. Χρ. Ντούμας και Ζερβουδάκη, όπως και ομάδα Αυστριακών Παλαιοντολόγων του Φυσιογραφικού Μουσείου της Βιέννης με μέλη τον καθ. F. Bachmayer και τον ακαδημαϊκό H. Zapfe. Νικόλαου Κ. Συμεωνίδη, «Οι νάνοι ελέφαντες», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 5 - 6.   

(10)  Τήλος: Τετάρτη 17 – Κυριακή 21 Σεπτεμβρίου 1997,  Διεθνές Οικολογικό Συνέδριο με θέμα «Μεσόγειος 2000», παρουσία της υπουργού Αιγαίου Ελισάβετ Παπαζώη. Εφημερίδα Αθηνών Ελευθεροτυπία Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου 1997.

(11)  Η συνέντευξη δόθηκε για λογαριασμό του Δήμου Τήλου και χρησιμοποιήθηκε στην ταινία του Υπουργείου Ανάπτυξης και του Δήμου Τήλου με τον γενικό τίτλο «Τήλος». Παραγωγή View Studio (Γ. & Φ. Γάβαλου) σε σενάριο και φωτογραφία Δημήτρη Κατσαίτη 1996, διάρκεια 30’. Η ταινία υπάρχει και πωλείται ακόμα στο νησί.

(12)  Chr. Doumas, Vas. Lambrinoudakis, Lina G. Mendoni, Eva Simantoni – Bournia (Scientific Committee), στο Archaeological Atlas of the Aegean, Ministry of the Aegean – University of Athens, Athens (1999) 332.

(13)  Σε συνεργασία του καθηγητή Νικόλαου Συμεωνίδη με τους καθηγητές της αρχαιολογίας Χ. Ντούμα και την Dr. Η. Ζερβουδάκη.

(14)  Προσθήκη του καθηγητή Παλαιοντολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργου Θεοδώρου 22/2/08 ω18:21.

(15)  Τετάρτη 20/2/08 ω12:03.

(16)  Προσθήκη του καθηγητή Παλαιοντολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργου Θεοδώρου 22/2/08 ω10:06.

(17)  Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 230. Βλ. και Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 21.

(18) Π.Δ. 19.10. / 13.11.1978, Φ.Ε.Κ. 594 / τ. Δ / 1978.

(19)  Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα (2007) 79.

(20)  Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.) Μέλισσα, (2005) 357. Βλ. και Ηλία Κόλλια, «Ιχνογράφημα της Τήλου», στο: Δωδεκανησιακά Χρονικά τομ. Γ’ (1974), Αθήνα (1997) 26.

(21)  Τσοποτού ο.π. 357.

(22)  Οι Ιωαννίτες ιππότες διαμόρφωσαν τον θρησκευτικοπολεμικό τους χαρακτήρα μετά την εγκατάσταση τους στα Ιεροσόλυμα, στο τέλος του 11ου αρχή 12ου αιώνα. Το 1291 αναχώρησαν και εγκαταστάθηκαν στη Λεμεσό της Κύπρου και το 1309 αποβιβάστηκαν στη Ρόδο, όπου παρέμειναν ως το 1522. Σαββίδου ο.π. 127. Η κατάληψη της Ρόδου και των υπόλοιπων νησιών της Δωδεκανήσου (εκτός Αστυπάλαιας, Καρπάθου και Κάσου) έγινε μεταξύ των ετών 1306 – 1309/10. Περισσότερα Βλ. στο «Καστελλόριζο» στον ίδιο τόμο σημ.3.

(23)  Ι. Μπίθα – Ε. Κ. Παπαβασιλείου – Α. Κατσιώτη, «Οι βυζαντινές εκκλησίες», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 18.  

(24) Πληροφορίες της Σεβαστής Χατζηφούντα του ετών 77. Τρίτη 5/6/07 / 14:30.

(25) Συμεωνίδη ο.π. 5.

(26) Τσοποτού ο.π. 357.

(27) Τσοποτού ο.π. 356.

(28) Ευαγγελία Παπαθεοφάνους, «Μουσεία και συλλογές Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 86.

(29) Κουτελάκης ο.π. 18 – 19 με επεξηγήσεις και βιβλιογραφία.

(30)  Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η Μεταβυζαντινή Τήλος», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 23.

(31) Κουτελάκης ο.π. 93 με βιβλιογραφία.

(32) Κουτελάκης ο.π. 35, 84 με βιβλιογραφία.

(33) Κουτελάκης ο.π. 27 – 39 με πλούσια έρευνα και βιβλιογραφία. Στο ίδιο 91.

(34) Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 346 με βιβλιογραφία. Βλ. καιΧάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος, Αυτοέκδοση Αθήνα χ.χ. [1988] 39.

(35) Κουτελάκης ο.π. (1988) 45. Βλ. και Παπαβασιλείου ο.π. 23.

(36) Κουτελάκης ο.π. (1995) 20 βλ. στο ίδιο 117 σημ. 15.

(37) Κουτελάκης ο.π. (1995) 40. Βλ. και Παπαβασιλείου ο.π. 24.

(38) Κουτελάκης ο.π. (1995) 119.

(39) Κουτελάκης ο.π. (1995) 43.

(40) Κουτελάκης ο.π. (1995) 47.

(41) Κουτελάκης ο.π. (1995) 48.

(42) Εφημερίδα Γενικής Διοικήσεως Δωδεκανήσου (ΓΔΔ) αρ. πρ. 23427 / 1077 / 30.10.1948 (αρ. φύλλου 17 / 24.12.1948). Όλες οι πράξεις των πρώτων ετών της ΓΔΔ αναγνωρίστηκαν αργότερα από τη Βουλή των Ελλήνων.

(43) Δωρική ναυτική πόλη της Καρίας στις ακτές της Μικράς Ασίας – κοντά στο Μαρμαρά (σήμερα ανήκει στο Νομό Αττάλειας). Από ανασκαφές ήρθαν στο φως ευρήματα που φανερώνουν την ακμή της ιδίως κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους (αγορά, γυμνάσιο, ωδείο, δύο θέατρα, οικίες κ.ά). Επισκέψιμη. Αντουανέττα Καλεγιά, βλ. λ. «Κνίδος», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ.29, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007) 307. Βλ. επίσης Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921, Α’ ανατύπωση - έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα (2000) 357 – 358.

(44) Ήταν έδρα του καζά (Νομού) Σέβκε. Μεγάλη κοσμοπολίτικη κωμόπολη με 7.000 Έλληνες (1921), με αξιόλογη εμπορική αγορά, καταστήματα και περιηγητές αφού εδώ έφτανε η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης – Αιδινίου.   Διοικητικά υπαγόταν στο Βιλαέτι (μεγαλύτερο από την σημερινή περιφέρεια) Αϊδινίου ή Σμύρνης, Σαντζάκι(1α) (μεγαλύτερο από ένα σημερινό νομό) Αιδινίου, (1α) βλ. λ. «σαντζάκι», Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ.9, Εκδόσεις Μαλλιάρης παιδεία, Θεσσαλονίκη (2007) 133.

(45) Όσο αφορά τις αμυγδαλιές και την παραγωγή πράγματι ήταν μεγάλη, τεράστια θα λέγαμε με τα μέτρα της εποχής. Ο Χάρης Κουτελάκης αναφέρει ότι: «Τα αμύγδαλα που παρήγε και εξακολουθεί να παράγει το νησί ήταν δύο ποικιλιών, σκληρό και αφράτο, που επωλούντο σε υψηλές τιμές σε Εβραίους εμπόρους της Ρόδου ή σε Χιώτες. Υπήρξε μάλιστα τόσο έντονη δεντροκαλλιέργεια αμυγδαλιών, ώστε στις αρχές του 20ου αι. η παραγωγή του νησιού έφτασε τα 70 – 80.000 κοιλά Πολίτικα» Κουτελάκης ο.π. (1995) 158. Επίσης «Κύριο προϊόν της έχει τα αμύγδαλα» Κοντογιάνης, ο.π. 357.

(46) Τους κατοίκους στα Λιβάδια τους λέγανε και Αλαγιώτες λόγω της καταγωγής πολλών από την Αλάγια ή Κορακήσιον της Μικράς Ασίας. Η Αλάγια διοικητικά υπαγόταν στο Βιλαέτι Ικονίου, Σαντζάκι Αττάλειας. Ήταν έδρα εύφορου καζά (Νομού), με σπουδαίο λιμάνι που συναγωνιζόταν αυτό της Αττάλειας και μεγάλα ορυχεία μεταλλευμάτων σιδήρου. Έχει κάστρο το οποίο διατηρήθηκε οχυρό από τους Βυζαντινούς, τους Γενοβέζους και τους Σελτζούκους. Κοντογιάννη, ο.π. 161, 422.

(47) Πληροφορίες της Σεβαστής Χατζηφούντα (Γεωργά) του Ιωάννου ετών 77. Τρίτη 5/6/07 / 14:45. Η πληροφορία της σημ. 46 ελέγχεται, γιατί όπως μας πληροφορεί ο Αντ. Αναγνωστίδης και επαναλαμβάνει ο Χάρης Κουτελάκης, το Μικρό Χωριό λεγόταν από τους παλιούς Ελιάδος από τον ακμαίο ελαιώνα και την παραγωγή  λαδιού και οι κάτοικοί του Ελιαδώτες. Πιθανά με την παραφθορά να προέκυψε Αλαδιώτες. Επίσης, ο Κουτελάκης μας δίνει την πληροφορία για χάρτη του τέλους του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα όπου στην Τήλο υπάρχει οικισμός με την ονομασία Iliado. Κουτελάκης ο.π. (2006) 10.

(48)  Φ.Ε.Κ. 803 / τ. Δ / 19.9.2002.

(49) Βλ. Στο κείμενο Μικρό Χωρίο και πιο πάνω σημ.6.

(50) Η πρώτη επίθεση και μάχη, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, που πήραν μέρος Έλληνες και Ιππότες της Ρόδου έγινε την 1 /9 / 1462 όταν ο τουρκικός στόλος αρχίζει να πολιορκεί το κάστρο της Μυτιλήνης. [Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού],Ευρετήριο πολεμικών γεγονότων του ελληνικού έθνους, ΓΕΣ / ΔΙΣ Αθήνα (1989) 18.

(51) Ηλίας Ε. Κόλλιας, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.),ΥΠ.ΠΟ (2001) 171.

(52) Παπαμανώλη ο.π. 347.

(53) Παπαμανώλη ο.π. 307.

(54) Αγγελική Μεργιανού, «Λαογραφικές ομοιότητες Ελληνόφωνων Νοτίου Ιταλίας και Δωδεκανήσου», Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα (1981) 148. 

(55) VII 153.

(56) Μάριου Βερέτα, Μέγα Ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων [λεξικό], αυτοέκδοση, Αθήνα (1997) 435 – 436.

(57)  Τσοποτού, ο.π. 356. Της ίδιας «Η Τήλος στους αρχαίους χρόνους», στο: Ελευθερία Τράιου (επιμ.) Επτά ημέρες (2001) 8.

 (58) Δωρική αποικία που ιδρύθηκε από Ροδίους το 690 π.Χ. Οικιστές της πόλης, ήταν ο Ρόδιος Αντίφημος και ο Έπιμος από την Κρήτη. Ονομάστηκε Λίνδιοι επειδή οι περισσότεροι από τους νέους κατοίκους ήταν από την Λίνδο της Ρόδου. Βλ. λ. «Γέλα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος LarouseBritanica, τ. 13, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2006) 431.

(59) Λεγόταν και λιμήν του Εμπεδοκλή. Μεργιανού, ο.π. 151. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης

Η Τήλος, είναι το μοναδικό νησί της Μεσογείου που όλη του η έκταση, χαρακτηρίζεται ως «Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA), όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/ EK. Έχει αναγνωριστεί ως βιότοπος Corine, και έχει ενταχθεί στο δίκτυο Φύση 2000 (κωδ. GR 4210024), που καλύπτει 68.380 στρ. (ha 6838,00), δηλαδή περιλαμβάνεται στον Εθνικό Κατάλογο «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance - SCI ) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ. Στην προστασία που απολαμβάνει η συστάδα της Τήλου υπάγονται και τα μικρότερα 9, ακατοίκητα σήμερα, νησαία εδάφη που την περιβάλλουν:

Αντίτηλος ή Άσκινα (36ο 22΄ 07΄΄Β. - 27ο 27΄ 42΄΄Α., έκταση 0,5100  τ.χ., ακτογραμμή 6,3920 χλμ.),
Νησί ή Γαιδουρονήσι & Γάδαρος (36ο 26΄ 23΄΄Β. – 27ο 23΄΄ 55΄΄Α., έκταση 0,1860 τ.χ., ακτογραμμή 2,4710 χλμ.), Άγιος Κωνσταντίνος (36ο 23΄ 22΄΄Β. - 27ο 22΄ 47΄΄Α., έκταση 0,0030  τ.χ., ακτογραμμή 0,2510 χλμ.),
Άγιος Ανδρέας (36ο 24΄ 30΄΄Β. – 27ο 19΄΄ 11΄΄Α., έκταση 0,0130 τ.χ., ακτογραμμή 0,5930 χλμ.),
Γαϊδουρονήσι ή Πλάκα (36ο 29΄ 00΄΄Β. – 27ο 17΄΄ 26΄΄Α., έκταση 0,8020 τ.χ., ακτογραμμή 4,5960 χλμ.),
Γιακουμή (36ο 27΄ 37΄΄Β. – 27ο 17΄΄ 32΄΄Α., έκταση 0,0060 τ.χ., ακτογραμμή 0,2890 χλμ.),
Πελαγούσα (36ο 22΄ 56΄΄Β. – 27ο 29΄΄ 47΄΄Α., έκταση 0,0100 τ.χ ακτογραμμή 0,4340 χλμ.),
Πρασούδα (36ο 26΄ 55΄΄Β. – 27ο 23΄΄ 23΄΄Α., έκταση 0,4600 τ.χ., ακτογραμμή 0,0120 χλμ.),
Χοιρονήσι (36ο 22΄ 52΄΄ Β. - 27ο 24΄ 21΄΄Α., έκταση 0,0080  τ.χ., ακτογραμμή 0,3980 χλμ.), και άλλα σαράντα πέντε ανώνυμα: Πηγή (αφορά την έκταση και τα στίγματα των νησιών): Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη, Αναλυτικό νησιολόγιο των Νοτιοανατολικών Σποράδων, Αίγινα (1997) 5, 8 – 9, 22, 24, 25, 27 και Υδρογραφική υπηρεσία του Π.Ν. 

Πληθυσμιακή ανέλιξη Τήλου: 1230 κάτοικοι το 1928(1) / 1131 κάτοικοι το 1941(2) / 1052 κάτοικοι το 1951(3) / 279 κάτοικοι το 1991 / 533 κάτοικοι το 2001 (4).

(1) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, Νησιολόγιο των Κατοικούμενων Ελληνικών Νησιών 1940 – 1991, Αυτοέκδοση, Αγκίστρι του Σαρωνικού (1995) 49. (2) Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ. 5 εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα (1995) 54. (3) Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης, ο.π. 28. (4)  Ε.Σ.Υ.Ε.

Νήσος Τήλος, Θέση: 36ο 25’ 20’’ βόρειο, 27ο 22’ 55΄΄ ανατολικό. Έκταση: 61.4870 τ.χ., Ακτογραμμή: 74.8700 χλμ., Υψόμετρο: 654 μ. Προφήτης Ηλίας, Πληθυσμός: 533 κατ. (’01), Νομός: Δωδεκανήσου, Δήμος: Τήλου, Πρωτεύουσα: Μεγάλο Χωριό, απόσταση από Πειραιά 222 ν.μ  – 16ω, απόσταση από Ρόδο – 48 ν.μ. – 4ω, με το Tilos Sea Star 1ω 20’. Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 22460, Ταχυδρομικός Κώδικας: 850 02 Τήλος Δωδεκανήσων. 

ΔΙΑΜΟΝΗ: Πληθωρική η ιστοσελίδα www.tilos.gr περιέχει τα πάντα. Υπάρχουν έξι ξενοδοχεία: Λιβάδια Ειρήνη 44293 www.tilosholidays.gr, Ελένη 44062 www.elenihoteltilos.grCastelania 44080, Λιβάδια 44266, Έριστος Beach Hotel – Apartments 44025, 44336, Άγιος Αντώνης Australia 44031, και πολλές επιχειρήσεις ενοικιαζομένων δωματίων: στην Έριστο Nitsa Apartments 44176, 44093, στο Μεγάλο Χωριό Eden Villas www.eden-villas.com στα Λιβάδια Apollo studios 44379 www.apollostudios.gr  IIidi Rock Studios 44293 www.tilos.holidaysKosmos Studios 44164 www.tilos-kosmos.com

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Παραλία Έριστος με αρμυρίκια για σκιά και ευγένεια προς τους ντόπιους. Σε παραλίες που δεν έχουν πρόσβαση με δρόμο, θα σας πάνε τα καΐκια. Να έχετε προμήθειες και συνεννοηθείτε από πριν για την επιστροφή. Σε κάθε περίπτωση μην αφήσετε σκουπίδια.

ΦΑΓΗΤΟ:  Άφθονα ψάρια σε καλές τιμές από τους ντόπιους ψαράδες. Στο Λιβάδι είναι οι περισσότερες ταβέρνες και εστιατόρια. Ο Μιχάλης η γνωστότερη, με φρέσκο ψάρι, μαγειρευτά και σούβλες, ο Στέφανος και η Μαρία Λαρδούτσου στην παραλία των Λιβαδιών με σπέσιαλ μαγειρευτά ελληνικής κουζίνας «Ήριννα» 44206. Ο Αντώνης Καμμάς στον Άγιο Αντώνη έχει δικό του καΐκι, ψαρεύει ο ίδιος και σερβίρει στο «Δελφίνι» 44252. Στην Έριστο ξεχωρίζει το «Εν Πλω» του Μανώλη Χατζηφούντα, 44176, 44093 με δροσερή αυλή και εξαιρετικό Τηλιακό γαριδάκι, ουζομεζέδες χωρίς να λείπουν τα μαγειρευτά από ποιοτικά τοπικά προϊόντα. Αναζητήστε ξινομυζήθρα ή λαδοτύρι.

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος: 44212, Αστυνομία: 44222, Α’ Βοήθειες με το καλύτερο κέντρο τηλεϊατρικής στα Δωδεκάνησα: 44210, 44219. Υπάρχει ελικοδρόμιο και δύο φαρμακεία. Ενοικιάσεις: Λιβάδια «Drive Rent a Car» Κυριάκος Σακκελάρης 44173, 6946944883,«Στεφανάκης» 44310, και Rent a Car «Αναστασία» Χατζηφούντας Ιωάννης που νοικιάζει έχει σκούτερ και έχει συνεργείο για μικροβλάβες 44111. Να έχετε μαζί σας δύο Fast και ένα συρματόσχοινο αμπραγιάζ.

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.tilos-park.org Η ιστοσελίδα παρουσιάζει τις δραστηριότητες του πάρκου Τήλου, και δίνει πληροφορίες για τις πεζοπορικές διαδρομές στο νησί. Μηχάνημα αυτόματης ανάληψης (ΑΤΜ) στα Λιβάδια, στο κατάστημα της συνεταιριστικής τράπεζας Δωδεκανήσου. Στα Λιβάδια ο φούρνος του Κώστα Σακκελάρη  εκτός των κλασικών (ψωμί, κουλουράκια κ.λπ.) φτιάχνει γλυκές πίτες (Μήλο – Κολοκύθι) σπέσιαλ μπακλαβά και τις κλασικές σπανακοτυρόπιτες.  Στο λιμάνι θα βρείτε καΐκια για εκδρομές. Ένα από αυτά του καπτα-Στέλιου Λαρδόπουλου «δυό αδέλφια», σαλπάρει καθημερινά για εκδρομές στις απρόσιτες παραλίες «Σκάφη», «Θολό», «Αγ. Σέργιος», «Λεθρά» και όπου αλλού του ζητήσετε ή θα σας προτείνει. Θα τον βρείτε δίπλα από το εστιατόριο «Σόφη» στον Άγιο Νικόλαο Λιβαδιών, 6939106527. Διάσημο μπαράκι στο Μικρό Χωριό, «Ήριννα» στο μοναδικό αναστηλωμένο σπίτι σχεδόν στην είσοδό του. Καλαίσθητα ασημένια κοσμήματα στον «Ευρύτηλο» της Άννας Παρλιάρα, και στο «Σοκάκι» της Μαρίας Γαϊτάνη. Πανηγύρια στο νησί στις 15 Αυγούστου στο Μικρό Χωριό, στα εννιάμερα της Παναγίας (23/8/) στην Παναγία Πολίτισσα στα Λιβάδια και στην Παναγία Καμαριανή στον Άγιο Αντώνη. Το μεγάλο πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα στις 27/7. Το μοναστήρι είναι ανοιχτό καθημερινά 10:00 – 19:00 το καλοκαίρι και 10:00 – 16:00 το χειμώνα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Τήλου εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Ρόδου 2241025500 εσωτ. 167, 34719 ανοιχτά καθημερινά εκτός Δευτέρας 08:30 – 14:40 χειμώνα, 08:00 – 19:00 καλοκαίρι. Η Τήλος έχει ανεπτυγμένη τοπική παραγωγή μελιού, αναζητήστε τον Νεκτάριο Τσακκίρη ή τον Παντελή Κουμπανιό στο Μεγάλο Χωριό και τον Γιώργο Χατζημάρκο στην Έριστο. Επίσης τον Στέφανο Παναγιωτάκη και την Ελευθερία Σκαμπίλη στα Λιβάδια και ψωνίστε μέλι με την αξέχαστη Τηλιακή γεύση.

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Από Πειραιά: Η πιο σύντομη με όχημα για Τήλο είναι η Blue Star με τον Διαγόρα δις εβδομαδιαίως (Πέμπτη και Κυριακή) 2108919800 για αξιόπιστα ηχογραφημένα δρομολόγια. Για λεπτομέρειες πληκτρολογήστε κατά την ηχογραφημένη ακρόαση 2143 έως 2148, www.bluestarferries.com Εισιτήρια: Κόστος για Τήλο (Απρίλιος ‘08) 45,50 ευρώ το άτομο, ενιαία τιμή για μοτοσυκλέτες ανεξαρτήτως κυβικών 28,50 ευρώ. Επίσης με τις G.A. Ferries 2104582640 www.ferries.gr/gaferries και την DaneSeaLines 2104529360 www.dane.gr Λιμεναρχείο Πειραιά 2104226000 – 1 – 4, Λιμεναρχείο Τήλου 44350, δρομολόγια πλοίων info ΟΤΕ 14944 (θα χρειαστείτε 9’). www.yen.gr  Από Ρόδο: 4 φορές εβδομαδιαίως με τον «Πρωτέα» της ΑΝΕΣ 2241037769, 77760. Η πιο σύντομη, χωρίς όχημα, είναι αεροπλάνο μέχρι Ρόδο και από εκεί Τήλο με το Tilos Sea Star. Για δρομολόγια επικοινωνήστε στην Τήλο 44000 fax: 44044 e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε. ή στην Ρόδο 78052, διάρκεια ταξιδιού 1ω 20’. Πρακτορείο εισιτηρίων, πληροφορίες για τα δρομολόγια και τις ανταποκρίσεις στην Τήλο, Στεφανάκης Στέλιος 2246044360 Λιβάδια.

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: Βενζινάδικο Argo κοντά στην δστ. για το Παλιό Μικρό Χωριό, Οικονόμου Νίκος 44022,ο ίδιος έχει και το Σούπερ Μάρκετ στο Μεγάλο Χωριό. Αν το βενζινάδικο είναι κλειστό πάρτε τηλ. εκεί: 44268, 44078.

ΧΑΡΤΕΣ: Οδικός – τουριστικός χάρτης «Τήλος» από το σωματείο ιδιοκτητών τουριστικών καταλυμάτων «Ήριννα». Οδικός – τουριστικός χάρτης «Τήλος» από τον Δήμο Τήλου και το Πάρκο Τήλου. Οδικός – Γεωφυσικός χάρτης «Τήλος – Δωδεκάνησα» έκδοση Βασίλη Οικονόμου. Θα τους βρείτε στο νησί, όμως είναι σε αδιευκρίνιστη κλίμακα και οι τρείς χωρίς σαφείς πληροφορίες για τα κάστρα και τα μονοπάτια που οδηγούν σε αυτά.

ΒΙΒΛΙΑ: Δύο περιεκτικά βιβλία του ίδιου συγγραφέα που θα βρείτε στο νησί είναι: «Τήλος» και το «Αγ. Παντελεήμονας Τήλου»  του Χάρη Μ. Κουτελάκη.  

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826.

Περισσότερες πληροφορίες για την ΤΗΛΟ και το ΠΑΡΚΟ ΤΗΛΟΥ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες

  • Φοίβος Πιομπίνος, Έλληνες Αγιογράφοι μέχρι το 1821, έκδοση Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1984.
  • Χάρης Μ. Κουτελάκης, Τήλος, Αυτοέκδοση Αθήνα χ.χ. [1988].
  • Συλλογικό, Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία – Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας, Υπευθ. Προγράμματος Μ. Καρανδεινός, Λ. Παράσχη, Hewlett Packard – WWF Ελλάς, Αθήνα 1992.
  • Συλλογικό, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας, Μια γνωριμία με τους Σημαντικούς Βιότοπους της Ελλάδας. Ειδική έκδοση, Αθήνα 1994.
  • Χάρης Μ. Κουτελάκης, Άγιος Παντελεήμονας Τήλου, δεύτερη έκδοση Δήμος Τήλου 1995.
  • Γιάννη Π. Γκίκα, Κάστρα ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας, τ.Ε’εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα 1995.
  • Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαϊκή λατρεία και αφιερωτική πρακτική στην Τήλο, έκδοση Δήμου Τήλου Ρόδος 1999.
  • Παντελή Μ. Κοντογιάννη, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921 Α’ ανατύπωση, έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα 2000.
  • Ηλίας Ε. Κόλλιας, «Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα», Αλεξάνδρα Στεφανίδου, «Κάστρα Τήλου» στο: Ν. Ζαφειροπούλου, Μ. Καζάκου (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες – Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2001.
  • Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
  • Βασιλική Σαμαρά, Τήλος Ήθη και Έθιμα, εκδόσεις Γόρδιος Αθήνα 2006.
  • Μελίνα Φιλήμονος – Τσοποτού, «Δωδεκάνησα», στο: Ανδρ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005.
  • Κατσαδωράκης Γ. και Κ. Παραγκαμιάν, Απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου, Ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση – WWF Ελλάς, Αθήνα 2007.
  • Χρύσα Σαββίδου, Μεσογειακή Γοτθική Αρχιτεκτονική, ΥΠ.ΠΟ Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αθήνα 2007.
  • Ρήγας Γ., Φ. Ξενογιάννη, Τήλος: δες ανακάλυψε μοιράσου, Οίκος ΕΠΕ. Αθήνα 2007.

Β’         Αφιερώματα περιοδικών

  • Αγγελική Μεργιανού, «Λαογραφικές ομοιότητες Ελληνόφωνων Νοτίου Ιταλίας και Δωδεκανήσου», Εμμ. Κ. Παπαμανώλη, «Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου» Πρακτικά Α’ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, έκδοση Στέγης γραμμάτων και τεχνών Δωδεκανήσου, αρ. 11, Αθήνα 1981.
  • Ηλία Κόλλια, «Ιχνογράφημα της Τήλου», Δωδεκανησιακά Χρονικά τομ. Γ’ (1974), Αθήνα 1997.
  • Νικόλαου Κ. Συμεωνίδη, «Οι νάνοι ελέφαντες», Ελένη Κ. Παπαβασιλείου, «Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα και η μεταβυζαντινή Τήλος», Ι. Μπίθα – Ε. Κ. Παπαβασιλείου – Α. Κατσιώτη, «Οι βυζαντινές εκκλησίες», Ν. Ζαρίφη – Α. Μ. Κάσδαγλη – Α. Στεφανίδου, «Τα Κάστρα της Τήλου», Εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή, (Κυριακή 19 Αυγούστου 2001), ένθετο εβδομαδιαίο περιοδικό Επτά ημέρες, αφιέρωμα «Τήλος το νησί της Ηριννας» επιμέλεια: Ελευθερία Τράϊου.
  • Στρατής Μπαλάσκας – Στρατής Τσουλέλης, «Μικρό Χωριό Τήλου», ΓΕΩ, τ.68, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2001.
  • Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003.
  • Πλούταρχος Χαλόφτης, «Ο προστάτης της Τήλου», ΓΕΩ, τ.170, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
  • Εύη Προύσαλη – Σπύρος Δεληβοριάς, «Τήλος ανόθευτη», ΓΕΩ, τ.175, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2003.
  • Ευγενία Λουπάκη, «Στην Τήλο το κυνήγι απαγορεύεται», ΟΙΚΟ, τ.12, Αθήνα 2003.
  • «Πάρκο Τήλου» Ενημερωτικό δελτίο Νο1, Ιούλιος 2004. 
  • Φανή Δημητρακούδη, «Πάρκο Τήλου» εφημερίδα Αθηνών Αυγή 7/11/04, ένθετο περιοδικό δαίμων της οικολογίας τ.43, Νοέμβριος 2004.
  • Πέτρος Καρκαλούσος, «Μοναστήρι στην πέτρα», στο: περ. ΓΕΩ, τ.309, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2006.
  • Μάκης Σταύρου, «Ελπιδοφόρο Πείραμα Αειφορικού Τουρισμού στην Τήλο» στο: περ. Αζιμούθιο, τ.50,  έκδοση: Ομίλου Βουνού και Θάλασσας, Αθήνα 2007.
  • Γιάννης Κωσταρής, «Τήλος ανόθευτη», στο: περ. ΓΕΩ, τ.397, έκδοση «Ελευθεροτυπία», Αθήνα 2007.
  • Απόστολου Χατζηπαρασκευαΐδη, «Η τοπική ατζέντα 21 στα νησιά», περιοδικό Οικοτοπία τ.40, Αθήνα 2007. 
  • Αντώνης Ιορδάνογλου, «Τήλος, η θεραπευτική νήσος», περ. Passport, τ.24, έκδοση «Η Καθημερινή», Αθήνα 2007.
  • Ντέμη Κουτσοσταμάτη, «Πάρκο Τήλου» στο περ. Ελληνικό Πανόραμα, έτος εντέκατο, τ.61, έκδοση: Άρκτος εκδοτική, Θεσσαλονίκη 2008.

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες

  • Λίνα Γιάνναρου, «Η Τήλος κέρδισε άγρια πανίδα και …τουρισμό», εφημερίδα Αθηνών Καθημερινή (έτος 88ο φύλλο 26491) Σάββατο 27 Ιανουαρίου 2007.
  • Λεωνίδας Τηνιακός, «Τήλος – Μικρή αλλά θαυματουργή!» στο ένθετο Διακοπές τ.193 της εφημερίδα Αθηνών Τα Νέα, Παρασκευή 6 Ιουλίου 2007 (έτος 62ο φύλλο 18879).

Extra Products - Χρήστος Τασούλης

 

Thursday the 28th. . Joomla 3.0 templates. All rights reserved.