ΝΗΣΟΣ ΚΥΘΗΡΑ - αρχ. Πορφυρούσα – Πορφυρίς, μεσ. Τσιρίγο (12268 λέξεις)

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Φεβρουάριος 2005

Ακροπέλαγη Οπτασία 

Τα Κύθηρα μαζί με τα Αντικύθηρα είναι τα ακραία όρια των αποκαλουμένων ‘’Επτανήσων’’ και της Ιονίου πολιτείας, αλλά διοικητικά, ανήκουν στο νομό Αττικής. Η μοναδική γεωγραφική τους θέση, νότια του ακρωτηρίου Μαλέας (κάβο Μαλιάς) της Πελοποννήσου, και στο σημείο επαφής τριών πελάγων μας, Αιγαίου (Μυρτώου & Κρητικού) Λιβυκού και Ιονίου τα έκανε να δεχθούν επιδράσεις τόσο από την Πελοπόννησο, όσο και από την Κρήτη. 

Νησί της Αφροδίτης, θεάς της ομορφιάς και του έρωτα, τα Κύθηρα είναι ιδανικός ρομαντικός προορισμός για ήσυχες διακοπές χειμώνα – καλοκαίρι. Υπάρχει τακτική συγκοινωνία κατ’ ευθείαν από τον Πειραιά, αλλά το καλύτερο είναι η διάσχιση της Πελοποννήσου και η προσέγγιση στη Νεάπολη του δήμου Βοιών (378 χλμ από Μεταμόρφωση - Αθήνα). Από το λιμάνι της φεύγουν καθημερινά τρία – τέσσερα δρομολόγια για την Αγία Πελαγία ή το Διακόφτι. 

Κατά τη μυθολογία, εδώ γεννήθηκε και λατρεύτηκε στους αρχαίους χρόνους, ως Ουρανία⁽¹⁾, η Αφροδίτη, που φαίνεται να είχε μεγάλο ιερό και την προσωνυμία Κυθέρεια. Η ανάδυση της θεάς από την θάλασσα των Κυθήρων, η ομηρική ‘’εϋστέφανος Κυθέρεια’’ είναι μια προσπάθεια των αρχαίων οικιστών να ερμηνεύσουν την ανάδυση της ίδιας της νήσου και να δικαιολογήσουν τον πλούτο των ευρημάτων από τη θαλάσσια ζωή που έχουν εντοπιστεί και στις μέρες μας σε πολλά ορεινά σημεία. Ο μύθος συνεχίζει, αφού φέρει την Αφροδίτη να προστατεύει τον Πάρι και την Ωραία Ελένη, όταν αυτός την έκλεψε από τη Σπάρτη, μεταφέροντας τη κατόπιν στα Κύθηρα για να προσφέρουν σπονδές στη θεά που τους βοήθησε, μέχρι να φυσήξει ούριος άνεμος ώστε να μπορέσουν να φύγουν για την Τροία. Όσο αφορά την κατοίκηση τον νησιού κατά τη διάρκεια των αρχαίων χρόνων, επιβεβαιώνεται ότι αυτό υπήρξε σημαντικό ναυτικό – εμπορικό κέντρο των Μινωιτών και κατοικείται συστηματικά ολόκληρη τη Μινωική εποχή (3000 – 1200 π.Χ), και τη Μυκηναϊκή (1400 – 1100 π.Χ.). 

Στους ιστορικούς χρόνους, λόγω της πολύτιμης γεωγραφικής θέσης του, στην είσοδο του Λακωνικού κόλπου, έγινε συχνά αντικείμενο διαμάχης μεταξύ Σπαρτιατών, που ήρθαν εκδιώκοντας τους Δωριείς στα μέσα του 6^ου π.Χ. αι, και Αθηναίων, που κατέλαβαν τη νήσο αρκετές φορές (456 π.Χ. με τον Αθηναίο Ναύαρχο Τολμίδη και 424 π.Χ. με τους Νικία, Νικόστρατο και Αυτοκλή), καταστώντας τη ορμητήριο στις εναντίον των Σπαρτιατών και της Νοτίου Λακωνικής επιθέσεις τους, στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Με τη λήξη του και την ήττα των Αθηναίων, τα Κύθηρα επέστρεψαν (πιθανά το 410 π.Χ.) στην κυριαρχία της Σπάρτης. Στην πορεία το χρόνου, ξεχωρίζουν με τις αντιθέσεις τους, η Ρωμαϊκή κυριαρχία, με τις ελάχιστες αναφορές στο νησί που όπως φαίνεται, έχει χάσει πλέον τη σημασία του λόγω της εξάπλωσης των Ρωμαίων σε όλη την Ανατολή, και ο 14^ος αι. με την κυριαρχία των Βενετών. Κάστρα στις βραχώδεις ακτές αλλά και στα μεγάλα χωριά στο εσωτερικό, ερείπια τειχών σε κοιλάδες μαρτυρούν τις επιμελημένες οχυρώσεις των Βενετσιάνων για την καλύτερη άμυνα στις επιδρομές και τις επιθέσεις των πειρατών.  

Η Τουρκική κατοχή στο νησί δεν φαίνεται να διήρκεσε πάνω από ένα χρόνο και οι μεταξύ Βενετών και Τούρκων διενέξεις έληξαν με τη ‘’Συνθήκη του Πασσάροβιτς’’, (1718) και την επιστροφή των Βενετών. Οι Άγγλοι εγκαταστάθηκαν μετά τη σύντομη παρουσία των Γάλλων και, με τη μακρότατη αποικιοκρατική τους πείρα, προχώρησαν γρήγορα στην οργάνωση των νησιών σύμφωνα με τα δικά τους πρότυπα. Θα δείτε πιο κάτω συνοπτικά τα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Η επιλογή του Γεωργίου του Α’ ως βασιλιά της Ελλάδος οδήγησε την Αγγλία στην παραχώρηση των Επτανήσων. Έτσι μετά από μια κατοχή 50 και πλέον χρόνων η Ιόνιος Πολιτεία, το πρώτο Ελληνικό κράτος στα τέλη του 18^ου αιώνα, ενώνεται με την ελεύθερη Ελλάδα στις 21 Μαΐου 1864. 

Το καλοτάξιδο πλοίο⁽²⁾ ‘’Νήσος Κύθηρα’’ προσεγγίζει σε μια ώρα (10 ν.μ.) έναν από τους νεώτερους οικισμούς και παλιό λιμάνι των Κυθήρων για τα τοπικά δρομολόγια, την Αγία Πελαγία, που απλώνεται νωχελικά εμπρός μας κάτω από τους γραφικούς λόφους με την υπέροχη θέα προς το στενό της Πελοποννήσου. Ο ολιγόλεπτος συνωστισμός των ταξιδιωτών γρήγορα δίνει τη θέση του στην ησυχία. Μια πρωτόγνωρα ήσυχη γωνιά ίσως μοναδική για νησί και μάλιστα αρχές Ιουνίου. Πολλά μικρά ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια, εστιατόρια και κάθε λογής μαγαζάκια πλημμυρίζουν τον χώρο. Παρ’ όλα αυτά ..ησυχία.  

Η τουριστική υποδομή είναι εμφανής και προδιαθέτει τον ταξιδιώτη για τη διαμονή του εδώ. Γύρω, αλλά και πιο μακριά από το λιμάνι, βρίσκονται θαυμάσιες παραλίες, όπως οι νότιες της Φυρής Άμμου, του Λορέντζου, το Καλαμίτσι, αλλά και βορειότερα, η Αγία Πατρικία για ψάρεμα, ενώ μετά τον γραφικό Καραβά, κατά σειρά, είναι οι παραλίες των Φούρνων (με βότσαλο), και της Πλατιάς Άμμου (αμμουδερή). Ίσως η ομορφότερη, πάντως σίγουρα η βορειότερη, βρίσκεται στο τέλος του δρόμου σε μια αριστερή διακλάδωση πριν το ακρωτήριο Σπαθί και το φάρο του Μουδαρίου. Μια μικρή ερημική παραλία ιδανική για σκηνές, δίπλα από το ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου.  

Ο καλός ασφαλτοστρωμένος δρόμος από το λιμάνι, σας φέρνει σύντομα στο κεφαλοχώρι του νησιού, στο μεγαλύτερο χωριό του βορείου τμήματος των Κυθήρων, τον Ποταμό, (Villa Grante των Ενετών) που θεωρείται ένας από τους παλιότερους οικισμούς. Αναφέρεται μάλιστα ότι, όταν ο Ευδαιμονογιάννης διαδέχεται το Γεώργιο Παχύ στην κατοχή και διοίκηση των Κυθήρων (τέλη 12^ου αι.), χτίζει έναν πύργο στη περιοχή του Ποταμού για την προστασία των κατοίκων από τις επιδρομές. Ο πύργος αυτός κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20 αι. για να γίνει η πλατεία του χωριού. Αργότερα, επικρατεί και αναφέρεται σαν ‘’της κυράς το χωριό’, από το όνομα του αφιερωμένου στην Παναγία ναού της Λαριώτισσας που χτίστηκε από την οικογένεια Λεβούνη, μια από τις πολλές που εγκαταστάθηκαν εδώ μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453. 

Στην κεντρική πλατεία του Ποταμού, όλους τους καλοκαιρινούς μήνες, κάθε Κυριακή γίνεται στις μέρες μας το πολύχρωμο υπαίθριο παζάρι, όπου οι ντόπιοι παραγωγοί διαθέτουν τυριά, μέλι, ρίγανη και δεκάδες τοπικά προϊόντα. Παρά την τεράστια και δραματική⁽³⁾, μεταναστευτική αφαίμαξη των Κυθήρων, ειδικά μετά το 1946, αυτοί που έμειναν τότε στο νησί προσπάθησαν κάτω από φοβερές αντιξοότητες, να καλύψουν τις ανάγκες τους, αφού η διαλυμένη μετά τον πόλεμο διοίκηση δεν μπορούσε να προσφέρει ούτε τα βασικά. Έτσι, με ιδιωτική πρωτοβουλία από Κυθηρίους των Αθηνών και της Αμερικής, με επικεφαλής τους Νικόλαο Τριφύλλη και Μιχαήλ Σεμιτέκολο γίνεται πραγματικότητα το χτίσιμο νοσοκομείου στον Ποταμό. Αργότερα, πάλι με τη βοήθεια των Κυθηρίων της διασποράς, χτίζεται το γηροκομείο και το αεροδρόμιο (1968), που είναι το πρώτο που κατασκευάζεται στην Ελλάδα και μάλιστα σε νησί, με πρωτοβουλία και χρήματα των κατοίκων.  

Ανάμεσα στα μνημεία του Ποταμού, το παλιότερο, απ’ όπου προκύπτει ασφαλής ένδειξη κατοίκησης στο νησί αλλά ειδικότερα στην περιοχή του Ποταμού, είναι τα σπαράγματα ενός ψηφιδωτού των αρχών του 6^ου αι. που προέρχεται από τον μικρό ναό του Αγίου Ιωάννου (13^ου αι.), λίγο έξω από το χωριό. Μπορείτε να το θαυμάσετε στη συλλογή έργων βυζαντινής τέχνης στο Κάτω Λιβάδι. Στον Ποταμό, επίσης, πρέπει να δείτε το παλιό σχολείο που χτίστηκε επί Αγγλοκρατίας, το Δηλαβέρειον δημοτικό και βεβαίως, ένα από τα παλιότερα καφενεία των Κυθήρων και ίσως.. της Ελλάδας, αφού ‘’ο Αλέξανδρος’’ άνοιξε το 1903 και από τότε λειτουργεί ανελλιπώς.  

Με τους πρώτους ιδιοκτήτες, οικογένεια Πολυχρόνη Λειβαδίτη, λειτουργούσε και ως κουρείο, ενώ από το 1957 δύο φορές την εβδομάδα έπαιζε κινηματογραφικές ταινίες!. Το 1989 το παράλαβε ο σημερινός, εξίσου μερακλής, ιδιοκτήτης Νίκος Αναματερός, και το πλούτισε με διάφορες καλοσυντηρημένες συλλογές. Παλιά ρολόγια, καπέλα, αφίσες συνθέτουν έναν χώρο ‘’ζωντανό’’ που θα σας πάει δεκαετίες πίσω, σήμερα. Γράψτε στο δερματόδετο βιβλίο επισκεπτηρίου, καθίστε στους αναπαυτικούς καναπέδες και πιείτε τον καφέ ή το ποτό σας στα τραπεζάκια που έκλεισαν ήδη εκατονταετία.  

Φεύγοντας από τον Ποταμό περνάτε τη θαυμάσια γέφυρα με τις επτά καμάρες, έργο της Αγγλοκρατίας, και βρίσκετε σύντομα τη δστ αριστερά σας (υπάρχει πινακίδα της αρχαιολογικής) που σας οδηγεί στα Ζαγλανικιάνικα και τον μονόχωρο τρουλαίο ναό του Αγίου Νίκωνα. Στο εσωτερικό του διασώζονται τρεις σειρές τοιχογραφιών, που ξεκινούν από τον 11^ο αι. και καταλήγουν στον 17^ο αι.  Ο ναός πιθανολογείται ότι χτίστηκε πριν από τον 11^ο αι. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα μνημείο που δεν περνά απαρατήρητο. Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο περίπου σε 500 μ. δεξιά σας, είναι η αξιόλογη Μονή του Οσίου Θεοδώρου πολιούχου των Κυθήρων. 

Γεννημένος στη Κορώνη, ο Άγιος Θεόδωρος, είχε έρθει από τη Μονεμβασιά για να ασκητέψει στα έρημα Κύθηρα στο διάστημα της Βασιλείας του Ρωμανού Α’ Λεκαπηνού. Κατοίκησε στον εγκαταλειμμένο ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Στο μοναστήρι φυλάσσεται η κάρα του Αγίου που απεβίωσε στις 12 Μαΐου το 922, και οι τάφοι των Μητροπολιτών Νεόφυτου Λεβούνη και Νικιφόρου Μόρμορη. Ο κυρίως ναός (12^ου – 13^ου αι.) θεωρείται ως υπόδειγμα αρχιτεκτονικής τελειότητας με Μονεμβασιώτικη επίδραση. Στο υπέρθυρο σώζεται οικόσημο του ενός εκ των μητροπολιτών Διονυσίου Κατηλιανού ή Αθανασίου Βαλεριανού. Το μνημείο διατηρείται σε καλή κατάσταση όπως επίσης και το παρακείμενο ανακαινισμένο σχολείο της Αγγλοκρατίας χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Ηγούμενου της Μονής, Αρχιμανδρίτη Πέτρου Κασιμάτη, και των μοναχών που προσπαθούν να τα κρατούν πεντακάθαρα και επισκέψιμα σχεδόν όλες τις ώρες. 

Αμέσως μετά την Ι. Μονή, προς Αρωνιάδικα (2,4 χλμ συνολικά από τον Ποταμό), φεύγει αριστερά σας ο δρόμος που οδηγεί στη βυζαντινή πρωτεύουσα των Κυθήρων. Η επίσκεψη στην Παλιόχωρα, (Παληόχωρα με την παλιότερη γραφή), είναι κάτι που επιβάλετε στον επισκέπτη που επιθυμεί να μάθει περισσότερα για τα Κύθηρα. Η πρόσβαση είναι εύκολη και από τον Ποταμό (προς Χώρα) και από τα Αρωνιάδικα (προς Ποταμό), παρά τον μικρό σε μήκος (4 + χλμ) καλοστρωμένο χωματόδρομο. Υπάρχουν παντού πινακίδες της αρχαιολογικής υπηρεσίας (καφέ με κίτρινα γράμματα) που σας καθοδηγούν. Πρόκειται για έναν ξεχωριστό ιστορικό χώρο όπου η ιστορία μπερδεύεται με τους μύθους, την καστροπολιτεία και τους πειρατές. Το πρώτο μνημείο του χώρου που θαυμάζει ο περιηγητής είναι ο πετρόχτιστος ημιερειπωμένος ναός της Αγίας Βαρβάρας στα αριστερά σας. Λέγεται ότι αυτό το θαυμάσιο δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής με τις τέλειες αναλογίες χτίστηκε το 13^ο αι. από τεχνίτες της Μονεμβασιάς. Αυτό είναι φυσικό, αφού όπως θα δούμε πιο κάτω, οι πρώτοι άρχοντες των Κυθήρων ήταν μονεμβασιώτικης καταγωγής. Στο βάθος, ήδη φαίνεται η απόκρυφη πολιτεία και οι θεόρατοι γκρεμοί γύρω της. Η ιστορία καταγράφει τον πρώτο άρχοντα των Κυθήρων στο πρόσωπο του Γεωργίου Παχύ από τη Μονεμβασιά, ο οποίος αναλαμβάνει τη διοίκηση στα τέλη του 12^ου αι.  

Κατά την παράδοση, (δες Βαρυπάτη Δανιήλ ‘’Χρονικά’’, Δημοσιεύματα στην εφημ. ‘’Κυθηραϊκά’’ φ. 88 – 94) η Παλιόχωρα ή Άγιος Δημήτριος των βυζαντινών κτίστηκε επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου, όταν αυτός, το 1273 επέβαλε μεγάλη φορολογία στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης. Πολλοί από αυτούς εγκατέλειψαν τη πόλη για να τους αποφύγουν. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος παραχώρησε το 1275 το νησί στον Νικόλαο Ευδαιμονογιάννη, γόνο ευγενούς μονεμβασιώτικης οικογενείας. Εκεί σε ένα φυσικά οχυρωμένο και απόκρημνο τόπο, περίκλειστο από το φαράγγι της Κακιάς Λαγκάδας κτίστηκε η πολιτεία του Αγίου Δημητρίου πρωτεύουσα του νησιού την εποχή αυτή, με 70 εκκλησιές όσες και οι οικογένειες.  

Σε όλα τα νησιά αλλά και σε πολλές παράκτιες πόλεις οι απειλές και οι λεηλασίες από πειρατές ήταν σύνηθες φαινόμενο. Ένα μέσο αντίστασης στις αλλεπάλληλες συμφορές που έφερνε η πειρατεία, ήταν οι πόλεις ή τα χωριά να μην φαίνονται από τη θάλασσα. Αυτό ακριβώς έγινε και εδώ. Καμιά φορά όμως, ούτε αυτό το προληπτικό μέτρο έφερνε αποτέλεσμα, αν και κατά την επίθεση των πειρατών στις 12 Σεπτεμβρίου του 1537 η πόλη διατηρούσε ήδη ζωή 300 χρόνων. Οι καταστροφές που προξενούσε ο διαβόητος Έλληνας εξωμότης – πειρατής Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα ήταν κάτι παραπάνω από λαίλαπα, (βλ. νήσος Αντίπαρος τ. Ε’ – 45, ταξίδια 2003 – και νήσος Πάρος τ. ΣΤ’ – 30, ταξίδια 2004).  Οι κάτοικοι κλείστηκαν στο κάστρο μαζί με λιγοστούς Ενετούς στρατιώτες που δεν πίστευαν ότι είναι δυνατό πειρατές να καταλάβουν την καστροπολιτεία με τα μεγάλα, δυνατά, εξωτερικά τείχη. Η επίθεση στην ψηλότερη νοτιοδυτική πλευρά της, (αυτή που και σήμερα έχει πρόσβαση ο επισκέπτης), με βολές πυροβόλων, (οι υπερασπιστές του κάστρου αγνοούσαν ότι οι πειρατές μπορεί να είχαν αυτό το δυνατό όπλο), εκεί που υπήρχε το μοναδικό αδύνατο σημείο της αμύνης γρήγορα έφερε αποτέλεσμα. Το κάστρο κατελήφθη γρήγορα και λεηλατήθηκε. Όλοι, μαζί με τους υπερασπιστές του αφανίστηκαν. Όσοι κάτοικοι πρόλαβαν έφυγαν, άλλοι έπεσαν μαζί με τα παιδιά τους στον γκρεμό για να αποφύγουν την αιχμαλωσία και τα σκλαβοπάζαρα, άλλοι πιάστηκαν και βασανίστηκαν για να αποκαλύψουν κρυμμένους θησαυρούς. Οι Ενετικές πηγές αναφέρουν υπερβολικό αριθμό Κυθηρίων, (επτά χιλιάδες) που σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, που δεν δικαιολογείται από το μέγεθος του κάστρου εκτός αν αναφέρονται σε όλο το νησί, πράγμα που δεν επιβεβαιώνουν οι ιστορικές πηγές ούτε οι παραδόσεις. Γεγονός είναι ότι από τότε, ο Άγιος Δημήτριος δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ, αντίθετα με τους θρύλους και τις παραδόσεις που επικράτησαν μετά τη συμφορά.   

Ο χρόνος, οι αέρηδες τα στοιχεία της φύσης δεν χωρατεύουν εδώ πάνω. Σήμερα, η απουσία των υπευθύνων είναι κάτι παραπάνω από εμφανής, ενώ η διατήρηση της καστροπολιτείας σε μια καλή κατάσταση παραμένει ακόμα ζητούμενο.  Η εγκατάλειψή της για πολλά χρόνια είχε σαν αποτέλεσμα παράνομες ανασκαφές από τυμβωρύχους και τυχοδιώκτες που κατέστρεψαν πιθανά στοιχεία, στερώντας τα από σημερινούς επιστήμονες και αρχαιολόγους που θα μπορούσαν να τα μελετήσουν και να συμπληρώσουν την ιστορία των Κυθήρων. Ο επισκέπτης πάντως έχει να δει έξω από το τείχος του κάστρου την εκκλησία της Παναγίας στο Φόρο, που είναι ο μόνος ναός που σώζεται σε καλή κατάσταση, καθώς παλιότερα έγιναν εργασίες συντήρησης. Στην είσοδο του κάστρου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου (15^ου αι.), και μέσα της δύο παρεκκλήσια του Αγίου Δημητρίου (14^ος αι.) και Αρχάγγελου Μιχαήλ (15^ου αι.).  

Μια ενδιαφέρουσα πεζοπορική διαδρομή ξεκινά από τον οικισμό Τριφυλλιάνικα και περνάει δίπλα από την κατεστραμμένη καστροπολιτεία της Παλιόχωρας όπου συναντάει άλλο φαράγγι, δυτικότερα, με κατεύθυνση τη θάλασσα. Στο τέλος της γραφικής διαδρομής, που θυμίζει το φαράγγι της Σαμαριάς στην σύντομη εκδοχή του, δημιουργείται η Λίμνη της Κακής Λαγκάδας, από την φυσική κατάληξη των χειμάρρων, ενώ δίπλα είναι η θάλασσα όπου έχουν παρατηρηθεί άτομα μεσογειακής φώκιας. Πρόκειται για έναν πανέμορφο βιότοπο, με έκταση 19000 στρ. ενώ απο κάθε γωνιά αναδύεται η ελληνικότητα και οι μνήμες απο σημαντικές στιγμές της ιστορίας των Κυθήρων.  

Το τοπίο καθ’ αυτό αλλά και η διάσχιση του φαραγγιού καθιστά ευεξήγητο στον πεζοπόρο το γιατί οι άνθρωποι εκείνης της εποχής διάλεξαν αυτό το χώρο να κτίσουν τη Χώρα τους. Εξαιρετικά εντυπωσιακή εμπειρία για εκδρομή και ψησίματα στην άμμο αλλά και για φωτογράφηση ή κολύμπι. Δεν είναι τυχαίο, που το μαγευτικό Φαράγγι Παλιόχωρας Κυθήρων φιγουράρει στο Νο 50 στην πρωτότυπη τριετή έρευνα ομάδας ερευνητών του Ε.Μ.Π. σαν περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (Τ.Ι.Φ.Κ.)⁽⁴⁾. Προσέξτε όμως τα απρόοπτα, δεν είναι τόσο εύκολο αφού σε πολλά σημεία το μονοπάτι κόβεται, ενώ σε άλλα σημεία τα φυτά και τα δέντρα το έχουν κλείσει. Το καλύτερο είναι να έχετε μαζί σας κάποιον ντόπιο να σας οδηγήσει. Είναι περιττό να προτείνουμε στο Δήμο να ανοίξει το μονοπάτι και να βάλει σήμανση. Τα αυτονόητα θα πούμε; Ας δει το θέμα σε βάθος χρόνου η Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών τουλάχιστον ή κάποιοι ιδιώτες, που θα το ‘’εκμεταλλευτούν’’ ταυτόχρονα.  

Συνεχίζοντας τον δρόμο προς τη Χώρα φτάνετε σε έναν σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο όπου βρίσκονται τα ιστορικά Αρωνιάδικα. Εκεί θα δείτε την πινακίδα που γράφει Πιτσινάδες. Στρίψτε δεξιά και σε ένα χλμ θα μπείτε στο χωριό το οποίο αποτελεί παλιό συνοικισμό της κοινότητας Αρωνιάδων. Ένα έξοχο δείγμα παραδοσιακού οικισμού με παλιά σπίτια. Επιστρέψτε από τον ίδιο δρόμο στα Αρωνιάδικα που είναι από τα παλιότερα χωριά του νησιού. Λέγεται ότι χτίστηκε μετά την καταστροφή της παλιάς πρωτεύουσας, του Αγίου Δημητρίου (Παλιόχωρα). Κατά την εποχή της κοινωνικής αναταραχής, που ακολούθησε τη σφαγή των ευγενών, μεταφέρθηκε εδώ το δικαστήριο (Κριτήριο) και η έδρα των επαναστατημένων κατοίκων των Κυθήρων, ώστε να βρίσκονται όσο το δυνατόν μακρύτερα από τη Χώρα αποφεύγοντας έτσι τις πιέσεις των ευγενών.  Στο χωριό υπάρχουν αρκετά ενοικιαζόμενα δωμάτια, και το πρατήριο του Μελισσοκομικού Συνεταιρισμού που διαθέτει το φημισμένο θυμαρίσιο μέλι Κυθήρων. Χαρακτηριστικό του χωριού σήμερα, είναι τα παλιά σπίτια με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αρκετά από αυτά είναι ερειπωμένα, και ο μεγαλοπρεπής λιθόκτιστος Ι. Ν. του Σωτήρος χτισμένος ‘’επί βασιλέως Γεωργίου του Α’ ’’, το 1911. 

Από τα Αρωνιάδικα ο δρόμος συνεχίζει περνώντας τα Φριλιγκιάνικα (το παλιό Κυπέρι), χωριό γνωστό από τον 16^ο αι. Εκεί  υπάρχουν μερικά από τα καλά μεζεδοπωλεία, μια κατάφυτη δροσερή πλατεία για ξεκούραση, και μια θαυμάσια ευκαιρία για αγορά μελιού Κυθήρων. Προσωπικά γνώρισα την οικογένεια του κ. Παναγιώτη Νοταρά, από τις πολλές ξεχωριστές του χωριού που είναι παραγωγοί. Το θυμαρίσιο μέλι το παράγουν στην γειτονική, τεράστια σε έκταση, περιοχή της Αγίας Μόνης, που θεωρείται από παλιά ότι παράγει το πιο αρωματικό μέλι του νησιού, και ίσως της Ελλάδος. Στην έξοδο του χωριού αγνοήστε την δεξιά δστ. ‘’προς Μητάτα’’ και συνεχίστε ευθεία. Αμέσως ξεπροβάλει ο ολόλευκος ναός των Αγίων Αναργύρων (13^ου αι.), ενώ λίγο πιο κάτω αριστερά, υπάρχει πινακίδα που σας φέρνει από έναν σχετικά δύσβατο χωματόδρομο στον δίδυμο ναό του Αγ. Βλασίου και της Παναγίας. Θεωρείται ένα από τα σημαντικά μνημεία του νησιού, γιατί διατηρεί επάλληλα στρώματα τοιχογράφησης του 13^ου αι. και μεταγενέστερες επιζωγραφήσεις του 15^ου και 17^ου αι.  

Βγαίνοντας πάλι στον κεντρικό δρόμο σύντομα φτάνουμε στη δστ. που αριστερά οδηγεί στο αεροδρόμιο και δεξιά στο Διακόφτι. Ίσως ο καλύτερος δρόμος του νησιού, με καλή άσφαλτο, φαρδύς, και όπως όλα τα ωραία …σύντομος. Πολύ γρήγορα θα δείτε τη δστ που αριστερά σας οδηγεί στον ψηλό λόφο στην Αγία Μόνη. Πρόσφατα, ακριβώς στη διασταύρωση που οδηγεί στο μοναστήρι τοποθετήθηκε σε περιφραγμένο χώρο προτομή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη για να θυμίζει το πέρασμά του από τα Κύθηρα, ειδικότερα από τη Μονή στην οποία κατευθύνεστε. Οδηγώντας στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς το πανέμορφο μοναστήρι της Αγίας Μόνης (18^ου αι.) που βρίσκεται σκαρφαλωμένο στο βραχώδες, γυμνό βουνό σε υψόμετρο 348 μ., η θέα όσο πάει μεγαλώνει, μέχρι που αντικρίζετε ολόκληρο το στενό της Πελοποννήσου και τον Κάβο Μαλιά. Ο καθαρός αέρας εδώ πάνω μοσχοβολά θυμάρι και φασκόμηλο. Εμπρός σας απλώνονται ασύνορες οι μεγάλες εκτάσεις και, φαίνονται τα χωριά Μητάτα, Βιαράδικα, οι εντυπωσιακοί λόφοι της Αγ. Ελέσσας, του Αγ. Γεωργίου, το αεροδρόμιο, κ.α. 

Στη φρουριακής κατασκευής μονή δεσπόζει το επιβλητικό πώρινο καμπαναριό χτισμένο μεταξύ των ετών 1845 – 1868. Ατυχώς δεν έχουμε κάποια πληροφορία για το όνομα του μάστορα (σημείωση 29/7/06 από τον Α.Π. από τα Κύθηρα που ήταν την Τρίτη 25/706: Το καμπαναριό χτίστηκε από το συνεργείο του Αντώνη Βλαντή τοπικού μάστορα). Σε όλο το ύψος του είναι διακοσμημένο με ανάγλυφα σχέδια, διαφορετικά σε κάθε ένα από τα τρία επίπεδα που σχηματίζουν οι καμάρες του. Με εξαιρετική λεπτομέρεια και τέχνη είναι σκαλισμένη η μνημειώδης είσοδος για το κλιμακοστάσιο. Γύρω από την εκκλησία υπάρχουν τα εικοσιπέντε κελιά σε τυπική αρχιτεκτονική σχεδίαση που καταδεικνύει ότι η καρδιά της μονής είναι ο ναός. Η Αγία Μόνη είναι μονόκλιτη βασιλική με στέγη από κεραμίδια. Στο εσωτερικό βρίσκονται τοιχογραφίες προφητών χρονολογημένες τον 19^ο αι, λίγες εικόνες του 18^ου αι. και ένα όμορφο χρωματιστό τέμπλο του 1841 με μάστορα - ξυλογλύπτη τον Ιωάννη Αργύρη. Οι Κυθήριοι αδελφοί Αργύρη⁽⁵⁾, φαίνεται ότι ήταν οικογένεια ταγιαδόρων γιατί τους συναντάμε να έχουν φτιάξει και το τέμπλο στην μεγάλη εκκλησία του Εσταυρωμένου, τη μητρόπολη που βρίσκεται στη Χώρα, και του Αγίου Αντωνίου στα Καστρισιάνικα.

Δίπλα από τον μαρμάρινο δεσποτικό θρόνο υπάρχει το προσκυνητάρι με την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με την επιγραφή ‘’Η Μόνη Πάντων Ελπίς’’, η οποία ανακαλύφθηκε το 1767 από ένα βοσκό σε κοντινό από τη μονή σημείο. Στη μονή έφτασε το 1803, κατά την Αγγλοκρατία, ο ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, διωκόμενος από τους Τούρκους. Δεν ήταν ο μόνος. Μεγάλος αριθμός αγωνιστών εξόριστοι λόγιοι, ιερωμένοι, φιλέλληνες και άμαχος πληθυσμός βρίσκουν καταφύγιο στα Κύθηρα μεταξύ αυτών ο Γ. Κωνσταντάς, ο Λ. Κατσώνης (στον Αυλαίμονα), ο Διονύσιος Πύρρος ο Θεσσαλός που φιλοξενήθηκε και δίδαξε στην Ι. Μ. Μυρτιδιών. Στα απομνημονεύματά του ο Κολοκοτρώνης αναφέρει ότι: ‘’Μια φορά επήγα εις το πανηγύρι της Αγίας Μόνης. Αυτό το μοναστήρι ήταν μεγάλο, και εχαλάσθη εις την πρώτη Τουρκιά. Όταν επέρασα ήταν μια μάντρα χαλασμένη και σκεπασμένη η εκκλησία με κλάδους δέντρων. Έκανα τάμα λέγοντας, Παναγία μου βοήθησέ μας να ελευθερώσωμεν  την πατρίδαν μας από τον τύραννο και θα σε φκειάσω καθώς ήσουν πρώτα’’. Ξεπλήρωσε το τάμα του μόλις το δεύτερο χρόνο της επανάστασης, έστειλε χρήματα βοηθώντας έτσι σημαντικά στην ανέγερση του ναού. Όπως πολλοί αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης καταφεύγουν στα Αγγλοκρατούμενα Κύθηρα έτσι και πολλοί κρητικοί, καταφεύγουν εκεί στη διάρκεια των επαναστάσεων στη μεγαλόνησο. Μεταξύ τους, ο μικρός Ελευθέριος Βενιζέλος⁽⁶⁾ που η επαφή του με το νησί έμελλε να κρατήσει πολλά χρόνια. Η μονή διαθέτει αξιόλογη βιβλιοθήκη, κηροπλαστείο και βοηθητικούς χώρους ώστε να καλύπτει τις ανάγκες των προσκυνητών, καθώς πανηγυρίζει τρεις φορές το χρόνο: 6 & 15 Αυγούστου, και τη Κυριακή των Βαΐων. 

Συνεχίζοντας την όμορφη διαδρομή αγνοούμε, προς το παρόν, την πρώτη δστ δεξιά μας, (τσιμεντόδρομος) που οδηγεί στην Παλαιόπολη και τον Αυλαίμονα και συνεχίζουμε λίγο ακόμα μέχρι τη δεύτερη δστ δεξιά μας που ο βατός χωματόδρομος, αφού περάσει κάποια μαντριά με γίδια, αρχίζει να σκαρφαλώνει στη πλαγιά του λόφου του Αγίου Γεωργίου που δεσπόζει στο τοπίο. Σε περίπου 2,5 χλμ από την άσφαλτο φτάνετε στην κορυφή του λόφου στα 350μ. Η απεριόριστη θέα από κει πάνω κόβει πραγματικά την ανάσα. Τα δύο κατάλευκα εκκλησάκια που από μακριά φαίνονται σαν πάλλευκα στίγματα, του Αγίου Γεωργίου στο Βουνό και της Παναγίας ή του Αγίου Νικολάου, στέκουν τώρα εμπρός σας σε όλο τους το απέριττο μεγαλείο, πραγματικοί βιγλάτορες.  

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου θεωρείται μεταγενέστερος του 12^ου αι, ενώ μέσα στο ναό σώθηκε ψηφιδωτό δάπεδο με σκηνές κυνηγιού του 7^ου αιώνα. Το ψηφιδωτό, που θεωρείται σημαντικό και για τη χρονολόγηση του δαπέδου πάνω στο οποίο χτίστηκε ο σημερινός ναός, έχει καταστραφεί σε μεγάλο τμήμα του σήμερα, όμως υπάρχει περιγραφή του περιηγητή Nicolay de Nicolay (1551) τότε που σωζόταν ολόκληρο (για λεπτομέρειες ναών στα Κύθηρα και βιβλιογραφία βλ. Ι. Μπίθα / ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημ. 5 Ιουλίου ’98: 9, 10, 11, 12). Στο χώρο αυτό λοιπόν, πραγματοποιήθηκε ανασκαφή από τους Γιάννη Σακελλαράκη και Έφη Σακελλαράκη. Η ανασκαφή ξεκίνησε το 1991 και ολοκληρώθηκε το 1994 με την οργάνωση και τη χρηματοδότηση της Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών βεβαιώνοντας με τη σειρά της ότι εδώ που βρίσκεστε λειτουργούσε ένα ιερό κορυφής⁽⁷⁾, με όλα τα χαρακτηριστικά της Μινωικής λατρείας. Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι το ιερό ήρθε στο φως ασύλητο, με πλήθος ευρημάτων. Φαντάζεστε την έκπληξη της ανασκαφικής ομάδας και του Γιάννη Σακελλαράκη όταν στα μέχρι τότε 170 γνωστά χάλκινα μινωικά ειδώλια, ο Άγιος Γεώργιος στο Βουνό έσωζε, για το μελλοντικό μουσείο των Κυθήρων άλλα 83. Το σημαντικότερο, ίσως, εύρημα της ανασκαφής είναι ένα μικροτεχνικό αγγείο κατασκευασμένο από μαύρο στεατίτη με μιαν εγχάρακτη επιγραφή στη Γραμμική Α’ Γραφή, την πρώτη μινωική επιγραφή που γίνεται γνωστή από τα Κύθηρα. 

Οι δύο ναοί εποπτεύουν με καθαρή ατμόσφαιρα όχι μόνο μέχρι τα Αντικύθηρα αλλά και τα βουνά της Κρήτης, τα Λευκά Όρη ακόμη και τον Ψηλορείτη, και ολόκληρο το νότιο Αιγαίο. Φυσικά ‘’βλέπουν’’ τις ακτές της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου από τον Κάβο – Μαλέα μέχρι τον Ταΰγετο βόρεια. Το νέο λιμάνι στο Διακόφτι, ο Αυλαίμονας, το Καστρί, η Παλιόπολη και οι παραλίες τους είναι σε πρώτο πλάνο, λάμποντας στον καλοκαιρινό ήλιο σαν πολύτιμα πετράδια. Η ορατότητα και η διαύγεια που προσφέρεται αφειδώς σε όλα σχεδόν τα σημεία του ορίζοντα, είναι εξαιρετικά σημαντικά στοιχεία για την πρώιμη ναυσιπλοΐα. Για τη σημασία της θέσης του Αγίου Γεωργίου στο βουνό των Κυθήρων, είναι χαρακτηριστικές οι πληροφορίες από την εποχή της ενετοκρατίας. Από τον Μάρτιο μέχρι τον Οκτώβριο, τους μήνες που πραγματοποιούνταν ναυτικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο, υπήρχε πάντοτε ένας φρουρός στον Άγιο Γεώργιο (το Capo San Giorgio των Ενετών), που με τις φωτιές που άναβε μάθαιναν οι Ενετοί στην Κρήτη τη θέση του Τούρκικου στόλου. Το ίδιο αποδείχθηκε ότι έκαναν και οι Μινωίτες θαλασσοπόροι, χρησιμοποιούσαν το χώρο ως ιερό, αλλά και ως σημείο μετάδοσης μηνυμάτων κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους. Όπως και γι’ αυτούς, έτσι και για τους Βενετούς, αργότερα και για τους Άγγλους θαλασσοκράτες τα Κύθηρα ήταν ‘’ο φανός ή το μάτι της Κρήτης’’ όπως εύστοχα αποκαλείται το νησί σε βενετικό έγγραφο, και όποιος ήθελε να διαφεντεύει το Αιγαίο έπρεπε να κατέχει τα Κύθηρα. 

Κατηφορίζοντας τον ίδιο χωματόδρομο γοητευμένοι από τη θέα και περήφανοι για τις ανακαλύψεις των αρχαιολόγων, διανύουμε τα τελευταία μέτρα μέχρι να βγούμε πάλι στην άσφαλτο, με δεξιά κατεύθυνση προς το καινούργιο λιμάνι, το Διακόφτι. Όταν ρώτησα, πιο πριν, έναν ντόπιο αν είναι ο σωστός δρόμος για την ‘’αρχαιολογία’’ και τον Αι - Γιώργη μου είπε: ‘’να δεις καλά και το λαγό’’. Δεν καλοσκέφτηκα τότε τι ήθελε να πει και συνέχισα. Μόλις όμως έφτασα στην κορυφή και αντίκρισα το νέο λιμάνι στο Διακόφτι κατάλαβα. Εκπληκτικό θέαμα, τόσο που αν δεν το δείτε δεν μπορείτε να το πιστέψετε. Ούτε ζωγραφική να ήταν δεν θα είχε τόση ομοιότητα. Το νησί των Μακρυκυθήρων είναι ίδιο με λαγό! που τρέχει μάλιστα. Με κυρτό ‘’κεφάλι’’ και ‘’αυτιά’’ το βόρειο μέρος του νησιού, ‘’ουρίτσα’’ που κοιτά το Φιδονήσι, ενώ για ‘’πόδια’’ έχει τη νέα γέφυρα που συνδέει το πρώην νησί με τα Κύθηρα. 

Η πρώτη προσπάθεια για κατασκευή λιμανιού εδώ, έγινε επί Αγγλοκρατίας και συνεχίστηκε πιο έντονα το 1875. Παρά τις προσπάθειες λιμάνι τελικά δεν κατασκευάζεται, γιατί εκτός από την έλλειψη κρατικής υποστήριξης, τις προσπάθειες υπονόμευσαν τοπικιστικές διαφορές. Τα έργα, στις μέρες μας πια, ξεκίνησαν το 1988 και ολοκληρώθηκαν το 1993. Σήμερα, το Διακόφτι καμαρώνει για το ολοκαίνουργιο λιμάνι, που προστατεύει από όλους τους καιρούς και εξυπηρετεί πλέον το νησί. Ολόκληρη η περιοχή αποτελεί εξαιρετικό ψαρότοπο με όμορφες αμμουδιές, ψαροταβέρνες, αρκετά ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια… και ένα νορβηγικό ναυάγιο στο Φιδονήσι για αξιοθέατο. Μην αμελήσετε και δεν δοκιμάσετε τα περίφημα γλυκά ξεροτήγανα με μέλι. 

Από το καινούργιο λιμάνι γυρίζουμε πίσω στην δστ. που σας οδήγησε στον Αι – Γιώργη και λίγα μέτρα πιο κάτω στρίψτε αριστερά στην δστ. που προ ολίγου είπαμε να αγνοήσετε. Κατηφορίζοντας τον τσιμεντόδρομο γλιτώνετε έναν αρκετά μεγάλο κύκλο. Σε 3,5 χλμ θα βγείτε στην Παλιόπολη όπως είναι σήμερα γνωστή η ευρύτερη περιοχή της αρχαίας Σκάνδειας,επίνειο της ομώνυμης πόλης του νησιού, όπου εντοπίζονται ήδη από τη δεκαετία του ’30 τα πρώτα ίχνη των Μινωιτών στα Κύθηρα. Μόλις το 1963 – 1965 έγινε μια σπουδαία ανασκαφή στο Καστρί, από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή με τους N. Coldstream και  G. L. Huxley. Τα ευρήματα μαρτύρησαν με ασφάλεια τόσο τον μινωικό αποικισμό των Κυθήρων, ήδη από την τρίτη χιλιετία π.Χ., όσο και τις εκτεταμένες διαβρώσεις του εδάφους από τις καταστροφικές συνέπειες ισχυρού σεισμού που έπληξε το νησί το 1798. Η αρχαία πόλη Σκάνδεια, ‘’πόλισμα επί των λιμένι’’ κατά τον Θουκυδίδη, δεν εντοπίστηκε και πιστεύεται ότι έχει βυθιστεί στη θάλασσα από σεισμό αφού παλιότεροι περιηγητές αναφέρουν ότι έχουν δει τμήματά της μέσα στη θάλασσα. Κάποια από τα  ευρήματα των ανασκαφών βρίσκονται στο Αρχαιολογικό μουσείο Πειραιά και λίγα στο Μουσείο Κυθήρων, στη Χώρα, αλλά ακόμη δεν έχουν μπει σε προθήκες για να τα βλέπουν οι επισκέπτες. Με τέτοια πληθώρα ευρημάτων, είναι ανάγκη να γίνει ένα νέο, σύγχρονο μουσείο, αντάξιο της πλούσιας κληρονομιάς του νησιού.  

Η παραλία της Παλιόπολης είναι η μεγαλύτερη του νησιού και σχηματίζεται από δύο όμορφες αμμουδιές, την Πιάτσα και τη Λίμνη με εύκολη πρόσβαση. Τεράστιες σε μήκος και πλάτος είναι βέβαιο ότι δεν θα βρείτε συνωστισμό ακόμα και τις πιο ζεστές μέρες του καλοκαιριού. Ειδικά από την δεξιά πλευρά, που φαίνεται στο βάθος ένα τεράστιο άνοιγμα στο πρανές της στεριάς που καταλήγει στη θάλασσα είναι πιο όμορφη από την πρώτη. Η ωραιότερη όμως και η πιο εντυπωσιακή στην περιοχή, ίσως και σε ολόκληρο το νησί είναι η παραλία στο Καλαδί με τον χαρακτηριστικό βράχο. Είναι το δεύτερο τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλους στα Κύθηρα και ανάμεσα στα 449 της Χώρας με το Νο 45, που κατέδειξε η έρευνα του Πολυτεχνείου, (δες παραπομπή Νο 4). Για να πάτε ακολουθείστε για λίγο το δρόμο προς Φράτσια και στο γεφυράκι στρίψτε αριστερά, στον χωματόδρομο και οδηγείστε για 1,5 χλμ. Υπάρχει και άλλη πρόσβαση, ασφάλτινη, από το χωριό Αλεξανδράδες που καταλήγει πάλι στην παραλία.  

Πιο κάτω από την αρχαία Σκάνδεια βρίσκεται ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραλιακά χωριά των Κυθήρων, ο πανέμορφος Αυλαίμονας. Αρχαιότατες παραδόσεις συνδέουν το νησί με τη θεά Αστάρτη και τους Φοίνικες εμπόρους και αλιείς οι οποίοι είχαν εκμεταλλευτεί την άφθονη πορφύρα, ενός θαλασσινού γαστερόποδου της θαλάσσιας περιοχής του σημερινού Αβλέμονα. Από εκεί έβγαζαν την πολύτιμη βαθυκόκκινη χρωστική ουσία με την οποία έβαφαν τα βασιλικά ενδύματα και αργότερα τα κεραμικά αγγεία. Κατά την  βενετική κυριαρχία (1565) χτίστηκε μικρό φρούριο εξοπλισμένο με μικρή φρουρά, κανόνια και πυροβόλα όπλα. Σαν σκοπό είχε να προστατεύει το λιμάνι  και τα πλοία που κατέφευγαν εκεί κυνηγημένα από τους πειρατές.  

Στον ίδιο Πορτολάνο (χάρτης ναυσιπλοΐας) του 1559 που αναφέρει τη Χώρα και το Καψάλι αναφέρεται για πρώτη φορά και ο Αυλαίμονας με τη διευκρίνιση ότι πρόκειται για τον Άγιο Νικόλαο. Εδώ έκανε επισκευές στα πλοία του και έπαιρνε πληρώματα ο Λάμπρος Κατσώνης στις εξορμήσεις του κατά του τουρκικού στόλου. Στον κόλπο της ευρύτερης περιοχής βυθίστηκε το1802 ο ‘’Μέντωρ’’, ένα από τα πλοία που μετέφεραν τα κλεμμένα από τον λόρδο Έλγιν, (πρεσβευτή της Μεγ. Βρετανίας στην Υψηλή Πύλη το 1800) μαρμάρινα τμήματα του Παρθενώνα. Μετά το ναυάγιο όλα τα αρχαία ανασύρθηκαν από ειδικούς δύτες, που ήρθαν τότε στα Κύθηρα για το σκοπό αυτό. 

Κατά την είσοδο στο γραφικό ψαροχώρι λες και ο χρόνος έχει σταματήσει χρόνια πριν. Κρατώντας χαμηλούς τόνους στην ήπια τουριστική του ανάπτυξη πραγματικά μεταφέρει τον επισκέπτη σε άλλες εποχές ξυπνώντας του τις πιο όμορφες παιδικές, εφηβικές, ενήλικες αναμνήσεις από διακοπές αλλά και την πραγματική ζωή στα νησιά. Στην πεντακάθαρη διαυγή γαλαζοπράσινη θάλασσα υπάρχει πρόσβαση και με σκαλοπάτια αφού το στενό που μπαίνει η θάλασσα είναι βραχώδες. Στο χωριό υπάρχει κοινοτικό κάμπινγκ, ενοικιαζόμενα δωμάτια, καφετέριες, και αρκετές ταβέρνες με ολόφρεσκο ψάρι. Γενικά οι υποδομή είναι αρκετή για τους επισκέπτες που φτάνουν ως εδώ, και ευτυχώς όχι κραυγαλέα. Πίσω στο λόφο η άσπρη κουκίδα στην κορυφή είναι ο Άγιος Γεώργιος Βουνού. (Αγ. Γεώργιος στο Βουνό - Αυλαίμονας 7,5 χλμ).  

Επιστρέφοντας στην δστ της Παλιόπολης έχετε δύο επιλογές για την ίδια κυκλική διαδρομή. Δεξιά (βόρεια) προς Φριλιγκιάνικα Μητάτα – Βιαράδικα – Φράτσια ή ευθεία (δυτικά) προς Φράτσια – Βιαράδικα – Μητάτα – Φριλιγκιάνικα. Εμείς διαλέξαμε την βόρεια και λίγο πριν τα Φριλιγκιάνικα στρίβουμε αριστερά στην πινακίδα που γράφει Μητάτα. Λίγο πριν τα Μητάτα δεξιά, υπάρχει πινακίδα που γράφει ‘’Άγιος Ιωάννης’’ – ‘’Μαύρη Σπηλιά’’. Ακολουθήστε για 400μ τον χωματόδρομο που οδηγεί στον Άγιο Ιωάννη, μια παράξενη εκκλησία μέσα σε βράχο. Χαρακτηριστικό του προαυλίου χώρου είναι οι δύο μεγάλες στέρνες με νερό απ’ έξω, που χρησιμεύουν για το πότισμα των χωραφιών, και για να ξεδιψούν οι οδοιπόροι. Ο ναός πανηγυρίζει με παρουσία δεκάδων προσκυνητών, στις 29 Αυγούστου. Λίγο πιο κάτω από τον παράλληλο κατηφορικό χωματόδρομο είναι η Μαύρη Σπηλιά.  

Μου διηγήθηκαν ότι τα παλιά τα χρόνια σε μια πειρατική επιδρομή μάζεψαν όσους κατοίκους βρήκαν στα γύρω χωριά και τους φυλάκισαν εδώ. Αυτοί, κλειδωμένοι όπως ήταν προσπάθησαν, ανεβαίνοντας ο ένας πάνω στον άλλο, να φτάσουν την χαμηλή τότε οροφή της σπηλιάς. Σκάβοντας και ξανασκάβοντας για να βγουν στην επιφάνεια δημιούργησαν αυτούς τους θόλους που βλέπουμε σήμερα. Μόλις οι πειρατές αντιλήφθηκαν τι προσπαθούσαν να κάνουν οι φυλακισμένοι κάτοικοι, έβαλαν φωτιά με σκοπό να τους κάψουν, γι’ αυτό μέσα η σπηλιά είναι μαυρισμένη. Δέκα μέτρα δίπλα από τη Σπηλιά είναι ο Άγιος Γεώργιος, ένα ημικατεστραμένο ξωκλήσι με λίγα κομμάτια από την Αγία τράπεζα να σώζονται ακόμη, χτισμένο προφανώς εις μνήμην όσων χάθηκαν εδώ.  

Τα κατάφυτα Μητάτα με τα πολλά νερά και τις γραφικές ρεματιές, ιδανικές για πεζοπορία, είναι ο παλιότερος,τεκμηριωμένος από τις πηγές, οικισμός των Κυθήρων. Αναφέρεται ήδη τον 12^ο αι. ως έδρα του Μονεμβασιώτη άρχοντα Γεωργίου Παχύ, που στάλθηκε ως διοικητής της νήσου από το δεσπότη της Σπάρτης. Στην ευρύτερη περιοχή των Μητάτων υπάρχουν επτά σπουδαίοι βυζαντινοί ναοί με αξιόλογες τοιχογραφίες, ξεχωρίζει η Μεταμόρφωση του Σωτήρα στη θέση ‘’Βρύση’’ με τοιχογραφίες των αρχών του 14^ου αι. Επίσης έχουν βρεθεί πολλοί υπόσκαφοι ή σπηλαιώδεις ναοί, οι οποίοι χρονολογούνται από τον 17^ο αι. και είναι πολύ πιθανόν να χρησιμοποιήθηκαν και ως καταφύγια σε πειρατικές επιδρομές. Τόσος ήταν ο τρόμος που προκαλούσαν αυτές οι επιδρομές ώστε οι κάτοικοι να φτάνουν να κρύβονται σε απόκρημνα μέρη και σπηλιές. Ένας από τους δύο ισχυρότερους σεισμούς στον Ελληνικό χώρο κατά τον 20^ο αιώνα έγινε εδώ, στα Μητάτα, στις 11 Αυγούστου του 1903, δημιουργώντας αρκετές καταστροφές στο χωριό αφού είχε ένταση 8 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Εκείνη την εποχή έγιναν ορισμένες εντυπωσιακές αλλαγές του φυσικού τοπίου, που έχουν παρατηρηθεί στην τοποθεσία Γωνιά, ανατολικά του χωριού, όπου κατά τον προπερασμένο αιώνα είχαν επισημανθεί λείψανα αρχαιοτήτων. 

Στα Μητάτα έχετε την ευκαιρία να γευθείτε παραδοσιακά εδέσματα από ντόπια προϊόντα βιοκαλλιέργειας στην ταβέρνα ‘’του Μιχάλη’’ απολαμβάνοντας τη θέα από το ‘’μπαλκόνι των Μητάτων’’. Το χωριό ‘’κρέμεται’’ στην άκρη του γκρεμού χαρίζοντας μια πανοραμική θέα στο καταπράσινο φαράγγι του Τσάκωνα, και απέναντι, μετά τις στροφές, στα Βιαράδικα, παλιό χωριό και αυτό, από τα παλιότερα των Κυθήρων. Πιστεύεται ότι οφείλει το όνομά του στον Ιάκωβο Βιάρο, που ακολούθησε τον Μάρκο Βενιέρη τον 13^ο αιώνα στην κατάληψη των Κυθήρων. Και στους δύο οικισμούς σώζονται πολλές παλιές κατοικίες με την χαρακτηριστική παραδοσιακή αρχιτεκτονική που δίνει χώρο και σε πανέμορφους ολάνθιστους κήπους και δροσερά περιβόλια με ολόφρεσκα λαχανικά και πολλά φρούτα, από τα οποία ξεχωρίζει μια ποικιλία ροδάκινων με εξαιρετικό άρωμα. 

Επόμενος σταθμός στην ίδια διαδρομή τα Φράτσια, ένα χωριό με δεκάδες εξοχικά αρχοντόσπιτα από οικογένειες της Χώρας, ένα πανέμορφο σχολείο από την εποχή της Αγγλοκρατίας, και το περίφημο Σύμβολο του Απόδημου Τσιριγώτη στην πλατεία, για να θυμίζει στις νεώτερες γενιές την μάστιγα της μετανάστευσης που ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια του 18^ο αιώνα. Εκείνο τον καιρό σημειώθηκαν οι πρώτες σημαντικές μετακινήσεις Κυθηρίων προς τη Σμύρνη και τη Κωνσταντινούπολη. Τότε τοποθετήθηκαν τα θεμέλια της μετανάστευσης στη Σμύρνη η οποία παίρνοντας μεγαλύτερες διαστάσεις τον 19^ο αι. φτιάχνει την Κυθηραϊκή κοινότητα Σμύρνης που αποτέλεσε την πολυπληθέστερη Ελληνική ομάδα ακόμη και από αυτή του Πειραιά. Άλλος προορισμός είναι η Αίγυπτος ειδικά κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας. 

Εκεί δημιουργήθηκαν δυνατοί πυρήνες του Ελληνισμού της Αιγύπτου, που θα έχει μεγάλη οικονομική και πνευματική άνθηση. Η είσοδος του 20^ου αι. βρίσκει τα Κύθηρα πάνω στην έξαρση του μεταναστευτικού ρεύματος αυτή τη φορά όμως προς την Αυστραλία και την Αμερική, (δείτε περισσότερα για την παρουσία των Κυθηρίων της διασποράς και τις κυθηραϊκές κοινότητες στον κόσμο: Ηλία Μαρσέλου ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημερινή 5 Ιουλίου 1998, 25, 26, 27, 28 και Ε. Καλλίγερου Συνοπτική ιστορία των Κυθήρων,  119, 160, 175, 176, 182). Αυτό που έμεινε να συμβολίζει και να θυμίζει το μεταναστευτικό ρεύμα των Κυθηρίων ανά τον κόσμο, είναι η ολόλευκη μαρμάρινη πλάκα με τα τέσσερα ανάγλυφα δελφίνια και μια πυξίδα. Τα σιδερένια γράμματα δίπλα από το σύμβολο - μνημείο των αποδήμων, κάποτε έπρεπε να έγραφαν, (ούτε τα σπασμένα γράμματα δεν μπαίνουν στον κόπο να στηρίξουν οι ‘’υπεύθυνοι’’), με κεφαλαία την φράση: ‘’Σε ανάμνηση της αποδημίας η γενέθλια γη αφιερώνει’’.  

Από τα Φράτσια η πιο ωραία διαδρομή οδηγεί στο χωριό Δόκανα, απ’ όπου προέρχονται δύο σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που βρίσκονται στο Μουσείο της Χώρας. Αμέσως μετά οι Αραιοί, (1,5 χλμ από την δστ προς Μυλοπόταμο), ένα παλιό χωριό με σπουδαία δείγματα τοπικής αρχιτεκτονικής, την Αγία Ελεούσα με τις δύο εντοιχισμένες μαρμάρινες πλάκες δωρεά του Γεωργίου Α. Κονόμου τα έτη 1981 - 1984. Η πρώτη είναι αφιερωμένη στους δωρητές του νοσοκομείου και του γηροκομείου Κυθήρων, και η δεύτερη αναφέρεται στους ξενιτεμένους και το χωριό. Δίπλα από την Αγία Ελεούσα φεύγει ένα στενός ασφαλτοστρωμένος δρόμος που σε 300μ οδηγεί σε ένα από τα παλιότερα κτίσματα του νησιού, στον μικρό κουκλίστικο βυζαντινό ναό του Αγίου Πέτρου (13^ος αι.) Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος, έχει δεχθεί πλήρη συντήρηση τόσο το κτήριο και το δάπεδο όσο και οι τοιχογραφίες (15^ου – 18^ου αι.) πολλές από τις οποίες σώζονται σε καλή κατάσταση. Μόλις 1300μ θα οδηγήσετε από τους Αραιούς για να βρεθείτε στο γραφικό Μυλοπόταμο, που χωρίζεται σε τρεις κύριους οικισμούς. Θα σας εντυπωσιάσει η ηρεμία, η φυσική ομορφιά και τα ακατάπαυστα κελαριστά νερά του.  

Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους (1902) με το ψηλό όμορφο καμπαναριό, και σχεδόν δίπλα ο ενοριακός του Αγίου Σώζοντος. Μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού, η κεντρική πλατεία με τα αιωνόβια πλατάνια φαντάζει σαν όαση. Η στάση για λίγη δροσιά στο κλασικό καφενείο - μεζεδοπωλείο ο ‘’Πλάτανος’’ απαραίτητη. Εκεί θα βρείτε, όλο το χρόνο τον κ. Γιώργο ή την κ. Καλλιόπη και μαζί με τον δροσερό καφέ ή τα φρέσκα σάντουιτς θα πάρετε και πολύτιμες πληροφορίες (τηλ 33397), για τον καταρράκτη, το κάστρο, και το σπήλαιο της Αγ. Σοφίας. Κοντά στην πλατεία και σχεδόν δίπλα από το καφέ – μπαρ ‘’ το Καμάρι’’ περνάει το μεγάλο ρέμα, που μετά από μια διαδρομή τρακοσίων περίπου μέτρων καταλήγει στον καταρράκτη της Φόνισσας. 

Η πρόσβαση γίνεται εύκολα από τον κεντρικό δρόμο όπου σε τετρακόσια μέτρα δεξιά θα δείτε το μονοπάτι δεξιά που κατεβαίνει προς το ποτάμι. Όσο εισέρχεστε στα άδυτα του κατάφυτου χώρου τόσο χάνεται ο ήλιος. Σύντομα θα περάσετε από έναν εγκαταλειμμένο νερόμυλο και από το μικρό πέτρινο γεφύρι. Στο μισοσκόταδο που επικρατεί θα ακούτε το νερό που παφλάζει πέφτοντας από ύψος 12 – 15μ  κάτω από τα πλατάνια. Σε λίγο ο ‘’κρυμμένος’’ καταρράκτης αποκαλύπτεται με όλες του τις εξωτικές διαστάσεις. Εμπρός σας σε πρώτο πλάνο, η πρασινογάλαζη λίμνη βάθους 3^ων μέτρων, που φωτίζεται διακριτικά από τις επίμονες ακτίνες του ήλιου που τρυπώνουν από το μικρό άνοιγμα που υπάρχει πάνω από τον καταρράκτη. Πραγματικά ένα παραδεισένιο τοπίο σε ένα μαγευτικό περιβάλλον που αξίζει όλο το ταξίδι γι’ αυτό.  

Λίγες εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω, είναι ο οικισμός της ‘’Κάτω Χώρας’’, ο παλιότερος του Μυλοποτάμου, όπου τα διώροφα σπίτια αναπτύχθηκαν πριν από την ύπαρξη του μικρού κάστρου. Αυτά ήταν χτισμένα το ένα δίπλα από το άλλο, με χοντρούς πέτρινους τοίχους ώστε να σχηματίζετε ένας ισχυρός προστατευτικός περίβολος με την γνωστή στα νησιά διάταξη για περισσότερη προστασία. Ακόμα και σήμερα, διατηρεί πολλά από τα τμήματα της αρχικής του δομής δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία αυτής της εποχής στους ερευνητές. Στο πολυάνθρωπο τότε χωριό υπήρχαν 24 νερόμυλοι που λειτουργούσαν στη ρεματιά του, αλέθοντας καθημερινά μεγάλες ποσότητες σταριού και κριθαριού. Όλοι οι μύλοι ανήκαν σε ευγενείς οι οποίοι τους νοίκιαζαν στους χωρικούς. 

Το φρούριο χτίστηκε στις αρχές του 16^ου αι. από τους βενετσιάνους, με σκοπό να μαζεύεται εκεί ο πληθυσμός σε περίπτωση πειρατικής επιθέσεως. Παράλληλα έλεγχε την θαλάσσια περιοχή δυτικά των Κυθήρων. Έξω ακριβώς από το φρούριο βρίσκεται το σχολείο, χτισμένο το 1825 κατά τη περίοδο της Αγγλοκρατίας. Πλησιάζοντας το Κάστρο αντικρίζετε στο υπέρθυρο τον φτερωτό λέοντα της Βενετίας που κρατεί το ευαγγέλιο ενώ στη λατινική επιγραφή αναγράφεται: PAXTIBIMARCOEVANGELISTAMEUS [Ειρήνη σοι [σε σένα] τω Ευαγγελιστή μου Μάρκω]. Κατά την Ενετική παράδοση, αυτή τη φράση την είπε ένας άγγελος στον Ευαγγελιστή κατά τη διάρκεια ενός τρικυμιώδους θαλάσσιου ταξιδιού μεταξύ Αιγύπτου και Ακουϊληίας⁽⁸⁾. 

Για την κατοίκηση στο κάστρο οι πηγές αναφέρουν διαφορετική σύνθεση και πληθυσμό. Βέβαιο είναι ότι υπήρχαν οικογένειες Ενετών στρατιωτών υπευθύνων για την άμυνα του φρουρίου, αυτές είναι 50. Μετά το 1545 εγκαθίστανται οικογένειες προσφύγων από την Κύπρο και την Κρήτη, που προσφέρουν και αυτοί τον αναγκαίο αριθμό στρατιωτών για τη φύλαξή του, (αυτές κυμαίνονται από 50 έως 80). Σε κάθε περίπτωση περνώντας την πύλη του προς το εσωτερικό, ο επισκέπτης πραγματικά πλημμυρίζει από δέος στην θέα του οικισμού. Αν και εγκαταλειμμένος, εντυπωσιάζει η εκμετάλλευση και η αντίληψη για τον χώρο όπως και η διαρρύθμιση των διώροφων σπιτιών. Καμάρες, αψιδωτές δίφυλλες ή μονόφυλλες πόρτες και πορτοπούλες, πέτρινα σκαλιά, σπίτια ερειπωμένα, φούρνοι και αραχνιασμένα υγρά υπόγεια, κλήματα, χόρτα. Ο μεσαιωνικός οικισμός σας απορροφά.

Πεζοπορώντας στους στενούς δρόμους διαπιστώνετε ότι σώζεται σημαντικός αριθμός βυζαντινών εκκλησιών. Παναγία Μεσοσπορίτισσα, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (1518), Αγ. Δημήτριος (τέλη 15^ου αι.), Μεταμόρφωση του Σωτήρος (τέλη 15^ου αι.), Αγ. Αθανάσιος, και άλλοι πέντε τουλάχιστον. Οι πιο σημαντικές τοιχογραφίες εδώ, είναι στο Σωτήρα του 15^ου αι. με σκηνές από το δωδεκάορτο. Αξιόλογες είναι οι τοιχογραφίες του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου με την πολύστιχη κτητορική επιγραφή του 1518 και σκηνές από τον κύκλο της ζωής του Προδρόμου. Οι υπόλοιπες εκκλησίες ανάγονται στους 17^ο και 18^ο αιώνες, εποχή που αναπτύχθηκε το Μυλοπόταμο μια και εκεί κατέφυγαν αρκετοί από τους κατοίκους της κατεστραμμένης το 1537 Παλιόχωρας.  

Δυτικά από το κέντρο του χωριού, ξεκινά ο δρόμος που καταλήγει (4 χλμ – χώμα) στο μικρό μοναστήρι της Παναγίας Ορφανής ένα εκκλησάκι χτισμένο στο κοίλωμα μικρής σπηλιάς. Στο βάθος της σπηλιάς βρέθηκαν ανθρώπινα λείψανα. Αυτό σύμφωνα με τους ειδικούς, ενισχύει την αντίληψη ότι οι εκκλησίες χρησίμευαν και σαν καταφύγια κατά τη διάρκεια πειρατικών επιδρομών.

Η διαδρομή προς την πεντακάθαρη μικρούλα παραλία του Λιμνιώνα οδηγεί στο σπήλαιο της Αγίας Σοφίας το μεγαλύτερο και πιο εντυπωσιακό στα Κύθηρα με πολυάριθμες αίθουσες και το ομώνυμο εκκλησάκι στην είσοδό του. Ήταν το πρώτο που εξερεύνησε, μελέτησε, και χαρτογράφησε το ακαταπόνητο ζεύγος των αείμνηστων ερευνητών Ιωάννη και Άννα Πετροχείλου. Μπαίνοντας στην αίθουσα της εισόδου βλέπετε στον χτιστό πάνω σε σταλαγμίτες τοίχο να εικονίζονται (δεξιά) οι Άγιοι Νικόλαος, Παντελεήμων, Θεοδόσιος ο κοινοβιάρχης, ο πολιούχος των Κυθήρων Όσιος Θεόδωρος και ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Αριστερά εικονίζεται η Δέηση και η Αγία Σοφία με τις κόρες της Αγάπη, Ελπίδα και Πίστη. Όλες οι τοιχογραφίες είναι έργο του «ειστωρουγράφου» Θεοδώρου της τελευταίας εικοσιπενταετίας του 13^ου αιώνα. Από την δεύτερη αίθουσα και μετά ο πλούσιος σε σταλαγμιτικό και σταλακτιτικό διάκοσμος προτρέπει για όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παραμονή. Η συνολική του έκταση είναι 2.000 m2, και η τουριστική διαδρομή 200μ. Τις μέρες που πήγαμε εμείς ήταν όλα κλειδωμένα, αλλά όπως μας είπαν οι ντόπιοι είναι ανοιχτό όλη την καλοκαιρινή περίοδο με ξεναγό για τους επισκέπτες.  

Μέσα από το Μυλοπόταμο ο δρόμος οδηγεί στην μονή Μυρτιδιών περνώντας μέσα απο τα Σκουλαντριάνικα και στο ύψος της περιοχής Μαραθέας στρίβει δεξιά προς το χωριό Καλοκαιρινές. Η διαδρομή από το χωριό μέχρι κάτω στην Μονή Μυρτιδιών είναι 3,7 χλμ και πολύ όμορφη. Περνά από ένα μονότοξο πέτρινο γεφύρι του 1821 και μια μικρή δίοδο σε βράχο, και τα δύο κατασκευές από τα χρόνια της Αγγλοκρατίας, συνεχίζοντας την κατηφορική πορεία πάντα με θέα τη θάλασσα και τα νησάκια Λήδα και Λυδία ή Μακρονήσι. Στην συνέχεια ο θαυμασμός για το τοπίο μετατρέπεται σε θλίψη που προκαλείται από τη θέα του καμένου πευκοδάσους στις φωτιές του 2000, οι οποίες κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος του. Το δάσος είχε σχηματισθεί από τεχνητές αναδασώσεις και έφτανε μέχρι κάτω στο μοναστήρι. Ευτυχώς, αποζημιώνουν οι καταπράσινοι ολάνθιστοι και μαγευτικοί κήποι της Μονής, της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας,που αναδύεται θαρρείς, μέσα από ένα παραμυθένιο περιβάλλον που ευφραίνει την όραση.  

Σύμφωνα με την παράδοση η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας βρέθηκε μέσα σε κλαδιά μυρσίνης από ένα βοσκό πιθανά τον 14^ο αι. Η διήγηση της εύρεσης μοιάζει με άλλες που συναντάμε στον ελλαδικό χώρο. Ο βοσκός καθάρισε τον τόπο που βρέθηκε η εικόνα και έκτισε μικρό ναό που τον ονόμασε Μυρτιδιώτισσα. Αργότερα ο μοναχός Λεόντιος επέκτεινε το ναό με δύο κλίτη – παρεκκλήσια, αφιερωμένα το μεν δεξί στην Ζωοδόχο πηγή, το δε αριστερό στον Άγιο Θεόδωρο. Σήμερα από αυτά τα παρεκκλήσια σώζεται ο παλιός ναός, το ‘’καθολικό’’ ή ‘’ναός της ευρέσεως’’, όπου φυλάσσεται η εικόνα της Μυρτιδιώτισσας.  

Σύμφωνα με επιγραφή το χρύσωμα της, έγινε από τον Νικόλαο Θ. Σπιθάκη το 1837. Ο μεγαλοπρεπής ναός ρυθμού βασιλικής που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης αρχίζει να οικοδομείται  το 1841 και ολοκληρώθηκε το 1857 από τον ηγούμενο Αγαθάγγελο Καλλίγερο. Γύρω από τον καινούργιο ναό κτίζονται αρκετά κελιά, μεγάλη υπόγεια δεξαμενή νερού, και το ψηλό μεγαλόπρεπο καμπαναριό που σχεδίασε και έχτισε ο ντόπιος μάστορας, Νικόλαος Φατσέας – Φουριάρης από το Λιβάδι το 1888. Χαρακτηριστικό της αγάπης και του σεβασμού που τρέφουν οι Κυθήριοι του νησιού και της Διασποράς για την προστάτιδα της νήσου είναι και τα ονόματα που δίνουν στα περισσότερα Κυθηραϊκά πλοία κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας, τότε που επικρατούσε η παρουσία τους στη ναυτιλία της Σμύρνης. 

Σχεδόν όλα φέρουν το όνομα ‘’Παναγία Μυρτιδιώτισσα’’. Η μονή όλο το διάστημα από 1^η έως 15 Αυγούστου, σ’ αυτή την γλυκύτητα και την ηρεμία του τοπίου, φιλοξενεί, στα κελιά της προσκυνητές για τη μεγάλη περίοδο του Δεκαπενταύγουστου. Γιορτάζει με μεγάλο θρησκευτικό πανηγύρι στις 24 Σεπτεμβρίου ημέρα επίσημης αργίας στα Κύθηρα. Καθώς φεύγετε από το Μοναστήρι, ο χωματόδρομος αριστερά, σας οδηγεί σε 1,5 χλμ στα Λιμνάρια, έναν όμορφο όρμο -  αγκυροβόλιο και μια απόμερη παραλία. Η καλύτερη επιλογή για τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες.  

Αν συνεχίσετε την γνωριμία με το νησί, κατευθυνθείτε στο Λιβάδι (9χλμ από την Ι. Μονή) από τη διαδρομή Καλοκαιρινές – Δρυμώνας – Λιβάδι (5,3 χλμ). Μετά τον Δρυμώνα η πρώτη δστ δεξιά οδηγεί στο βουνό της Αγίας Ελέσας. Στην κορυφή του (+/- 3χλμ) είναι ο ναός και ένα μικρό συγκρότημα με κελιά, που χρησιμοποιούνται και εδώ, όπως και στις Μονές Μυρτιδιών και Αγίας Μόνης. Η θέση που είναι χτισμένος ο ναός παρέχει απεριόριστη θέα προς τα νοτιοδυτικά παράλια του νησιού. Η νεαρή χριστιανή, έφτασε στα Κύθηρα το 375 (την εποχή που πιστεύεται ότι έγινε μεγάλος σεισμός στην Πελοπόννησο), για να αφιερωθεί στο θεό, πιστή στην ανατροφή που της έδωσε η μητέρα της. Μαρτύρησε εδώ, κυνηγημένη από τον ειδωλολάτρη πατέρα της Ελλάδιο τον 4^ο αι. όταν ακόμα το νησί ήταν ακατοίκητο. Στην επιστροφή προς το Λιβάδι υπάρχει μια μικρή δστ δεξιά σας που γράφει ‘’Άγιος Δημήτριος’’. Ακολουθείστε την και θα φτάσετε στο Πούρκο όπου βρίσκεται άλλη μια σημαντική εκκλησία του νησιού με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά γνωρίσματα της τοπικής αρχιτεκτονικής, ο Άγιος Δημήτριος. Ο ναός αποτελεί σύμπλεγμα τεσσάρων ναών που επικοινωνούν διαδοχικά μεταξύ τους. Οι τοιχογραφίες που σώζονται σε τρία τοιχογραφικά στρώματα δημιουργήθηκαν από τον 11^ο έως τον 14^ο αιώνα και θεωρούνται εξαιρετικά δείγματα βυζαντινής ζωγραφικής.  

Το Λιβάδι αποτελεί συγκοινωνιακό κόμβο και το δεύτερο, μετά τον Ποταμό, μεγάλο εμπορικό κέντρο του νησιού καθώς δραστηριοποιούνται δεκάδες επιχειρήσεις. Διαθέτει ό,τι ενδιαφέρει τον ταξιδιώτη – επισκέπτη, γραφεία ταξιδιών - εισιτηρίων, βενζινάδικα, ξενοδοχεία, βιβλιοπωλείο, τα γραφεία της 1^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (για επισκέψεις στις εκκλησίες), αλλά και ό,τι χρειάζονται οι μόνιμοι κάτοικοι. Αξιοθέατα στο χωριό είναι το παλιό σχολείο της Αγγλοκρατίας, στον κοντινό λόφο Μηλαπιδέα. Ήταν το πιο όμορφο στα Κύθηρα και με τους περισσότερους μαθητές στην περιοχή. Αρχιτεκτονικά παραμένει εντυπωσιακό με τα τοξωτά του, γοτθικής κατάληξης ανοίγματα, που κάποτε φιλοξενούσαν αντίστοιχης τεχνοτροπίας πορτοπαράθυρα. 

Ο Άγιος Ανδρέας, μια από τις σημαντικότερες εκκλησίες του νησιού βρίσκεται εδώ, σχεδόν απέναντι από τα γραφεία της 1^ης Ε.Β.Α. Η πρώτη οικοδομική και τοιχογραφική φάση χρονολογείται στα τέλη 10^ου αρχές 11^ου αι. Είναι σπουδαίος ναός όχι μόνο γιατί διασώζει στο εσωτερικό του τις παλιότερες τοιχογραφίες στο νησί, αλλά και γιατί τόσο η ποιότητα της ζωγραφικής και αυτά που εικονίζουν, όσο και η νέα αρχιτεκτονική του ναού είναι πολύ υψηλής στάθμης, όχι μόνο για την περιοχή.  Οι τοιχογραφίες, έργο ικανού ζωγράφου, ανάγονται στον 13^ο αι, σε τεχνοτροπία που παράλληλή της δεν εντοπίζεται στα Κύθηρα αλλά σπανίζει και αλλού. Σε διάφορα σημεία του χωριού σώζονται πολλές εξοχικές, την εποχή που χτίστηκαν, αρχοντικές κατοικίες οικογενειών της Χώρας, για τις οποίες το Λιβάδι ήταν ο επιλεγμένος τόπος για θερινή διαμονή. Στο Κάτω Λιβάδι (1 χλμ) στο μεταβυζαντινό ναό της Ανάληψης, έναν μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό που παραχωρήθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Κυθήρων, στεγάζεται από το 1996 η Συλλογή έργων Βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης των Κυθήρων με σπουδαία δείγματα από όλο το νησί.  

Σε 500μ. από το κέντρο του Κάτω Λιβαδιού είναι ο οικισμός Κατούνι και το περίφημο πέτρινο γεφύρι του, με μήκος 110 μ., ύψος 15 μ., πλάτος 6 μ. με 13 τόξα, και 12 ανακουφιστικά ανοίγματα - θυρίδες, που ολοκληρώθηκε το 1826 αποτελώντας ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια έργα στη διάρκεια της Αγγλοκρατίας. Αυτά τα έργα ήταν πολλά, και σώζονται ως τις μέρες μας. Ειδικότερα επί διοικήσεως του Άγγλου αρχιμηχανικού Τζων Μακφέιλ, τοποτηρητή του Ύπατου αρμοστή στα Κύθηρα στα τέλη της δεκαετίας του 1810, έγιναν πρωτοποριακής αντίληψης κατασκευές στο νησί με την μέθοδο της προσωπικής εργασίας και της αγγαρείας που επέβαλαν ακόμα και στα ζώα (έλειπαν άλλα μέσα μεταφοράς).  

Αυτή την εποχή έγιναν οι φάροι στο Καψάλι (1854), στο Μουδάρι του Καραβά (1857) στο επικίνδυνο στενό της Ελαφονήσου. Τότε έγινε η πρώτη κεντρική Αγορά και τα έργα ύδρευσης – αποχέτευσης στη Χώρα, κατασκευάστηκε η επιβλητική γέφυρα στο Κατούνι πιθανά η μεγαλύτερη αυτού του είδους στην Ελλάδα, δεύτερη μονότοξη γέφυρα και μικρή σήραγγα στο δρόμο για την Ιερά μονή Μυρτιδιών, και τέσσερα σχολεία, λίγο έξω από τα χωριά, με το σκεπτικό αφ’ ενός την επαφή των παιδιών με την ύπαιθρο, αφ’ ετέρου δε την εξυπηρέτηση και άλλων χωριών εκτός αυτών που παραχώρησαν την έκταση. Αυτά τα σχολεία, Μηλαπιδιάς, Αγίου Θεοδώρου, Ποταμού και Μυλοποτάμου, σώζονται ακόμα στις μέρες μας αλλά όχι στην κατάσταση που θα έπρεπε να ήταν. 

Ο Μακφέιλ όχι μόνο επέβλεψε την κατασκευή και πήγε και στα εγκαίνια (βλ. λόγο του Δασκάλου Πέτρου Μαρσέλου κατά τα εγκαίνια του σχολείου Κάτω Χώρας Μυλοποτάμου στην εφημερίδα ‘’Φωνή των Κυθήρων’’ αρ. φ. 57 Οκτ. 1928), αλλά παρακινούσε τους χωρικούς να στέλνουν τα παιδιά  τους στο σχολείο. Όρισε μάλιστα ότι, κατά τις ημέρες που αυτά θα πήγαιναν, δεν θα υπήρχε αγγαρεία για τα ζώα, ενώ αντιθέτως αν απουσίαζαν αδικαιολόγητα, ακόμα και αν δεν ήταν μέρα αγγαρείας, τα ζώα θα τα φύλαγε ο αστυνόμος, ώστε να μην τα χρησιμοποιήσει ο χωρικός. Ευνόητο είναι ότι αυτά τα μέτρα είχαν μεγάλη ανταπόκριση, και έτσι παρουσιάζεται σε μια δημοσίευση του Ανδρέα Κάλβου το 1827, (περιοδικό Revue Encyclopedique - αναδημοσίευση στο περιοδικό Ελληνική Δημιουργία τ.15 Μάιος 1949, 744) ‘’η σχετικά μικρή νήσος των Κυθήρων, έχει 8 σχολεία και 772 μαθητές, έναντι των νήσων Κερκύρας, Κεφαλληνίας, και Ζακύνθου που ο αριθμός των σχολείων είναι 3, 2, 13, οι δε μαθητές αντιστοίχως 239, 157, 383’’.    

Από το Κάτω Λιβάδι λίγο πριν την έξοδο του χωριού η αριστερή δστ οδηγεί, μετά από 3 χλμ, στην δστ της Αγίας Τριάδας. Αν πάτε αριστερά σε +/- 4 χλμ είστε στην βοτσαλωτή παραλία της Φυρής Άμμου (από το Πορφυρή, καθώς η παραλία είναι ‘’κόκκινη’’). Αν συνεχίσετε ευθεία θα φτάσετε σε 6,5 χλμ στον Κάλαμο και από εκεί στις αμμουδερές παραλίες του Χαλκού και της Βρουλέας.  

Η Χώρα είναι η πρωτεύουσα, το διοικητικό κέντρο, η έδρα της Μητρόπολης, και των περισσοτέρων υπηρεσιών στα Κύθηρα. Είναι ένας από τους παραδοσιακούς και ενδιαφέροντες οικισμούς τους. Η παρουσία του περίοπτου κάστρου επιβλητική, απ’ όπου και να προσεγγίσετε. Η ιστορία του φαίνεται να ξεκινάει από τους Βενιέρους, άρχοντες των Κυθήρων από το 1207, που για να προστατέψουν το νότιο κομμάτι του νησιού αποφάσισαν να χτίσουν ένα ισχυρό κάστρο. Αρχικά επιλέχθηκε ένα σημείο στα βόρεια, το Καστροβούνι κοντά στο Στραπόδι. Η παράδοση αναφέρει πως οι μάστορες μετέφεραν εκεί από το βράδυ τα εργαλεία τους για να πιάσουν δουλειά το πρωί. Την άλλη μέρα όμως ήταν όλα άφαντα. Ένα περιστέρι τα είχε μεταφέρει στο ύψωμα της Χώρας εκεί που τελικά χτίστηκε το κάστρο. Η ακριβής χρονολογία θεμελίωσης ή αποπεράτωσης δεν είναι γνωστή, όμως αναφέρεται ήδη από τις αρχές του 14^ου αι. 

Η περιοχή άρχισε και πάλι να αποκτά σημασία μετά την καταστροφή του Αγίου Δημητρίου από τον Μπαρμπαρόσα, όταν οι Ενετικές αρχές αποφάσισαν τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο σημερινό κάστρο της Χώρας. Έτσι το κέντρο βάρους του νησιού μετατοπίστηκε στη Χώρα, ενώ το Καψάλι αναδείχθηκε σημαντικό λιμάνι του νησιού. Από παλιά είναι γνωστό, αν και δεν φαίνεται να κατοικείται συστηματικά, το Καψάλι. Γύρω σε αυτά τα χρόνια τοποθετούνται οι πρώτες κατοικήσεις στην περιοχή αυτή. Το λιμάνι πάντως στο Καψάλι και η Χώρα είναι γνωστά ως τοπωνύμια και στους Πορτολάνους (χάρτες ναυσιπλοΐας) από το 1559.  Η θέση του κάστρου και η κατασκευή του ήταν τέτοια που εξασφάλιζε στους Ενετούς το άβατο από τη θάλασσα και την εύκολη τροφοδοσία από το κοντινό λιμάνι. Το κάστρο ανακατασκευάστηκε πάνω σε παλιές οχυρώσεις το 1503.

Ανάλογη με τον καιρό είναι και η αίσθηση του περίπατου. Αν έχει συννεφιά όπως σήμερα, ο χώρος γεμίζει από ένα απόκοσμο φως που διεγείρει τις αισθήσεις και κάνει τη φαντασία να ταξιδεύει. Οι παλιές εκκλησίες του Παντοκράτορα, του Αγίου Ιωάννη, της Παναγίας της Ορφανής και της Παναγίας Καστρινής ή Μυρτιδιώτισσας, που προβάλλει με το πανέμορφο καμπαναριό της είναι από τα πολλά αξιοθέατα μέσα από τα τείχη. Μάλιστα από το 2004 έχουν ξεκινήσει με τη συνδρομή της Ε.Ε. και του Γ’ Κ.Π.Σ. οι εργασίες συνολικής ανάδειξης και φωτισμού του Κάστρου Κυθήρων, με προϋπολογισμό 2.812.458 ευρώ από το πρόγραμμα ‘’Κάστρων Περίπλους’’ του υπουργείου πολιτισμού.  

Όταν φτάσαμε είχε ανασκαφθεί σχεδόν σε όλα τα σημεία η διαδρομή που ξεναγείται ο επισκέπτης και περνούσαν καλώδια. Παρά τις δυσκολίες οι υπεύθυνοι φρόντισαν να μας διευκολύνουν στην φωτογράφηση.Έξω από τα τείχη, απλώνεται το Βούργο, οι πλατείες Εσταυρωμένου και  Σπυρίδωνος Στάη. Η γοητευτική αυτή συνοικία κατεβαίνει νωχελικά στην πλαγιά του βουνού μέχρι που φτάνει στα σφιχταγκαλιασμένα σπίτια, εκκλησιές, και παλιά τμήματα της οχύρωσης. Παλιότερα υπήρχαν πολλά βοτσαλωτά δάπεδα σε απλά σπίτια σε αρχοντικά αλλά και σε αυλές εκκλησιών. Με το πέρασμα του χρόνου καταστράφηκαν τα περισσότερα. Όμως στο Βούργο, κάτω από το κάστρο σώζεται ακόμη η βοτσαλωτή αυλή του αρχοντικού Καλούτση. Στη Χώρα υπάρχει αρχαιολογικό μουσείο γεμάτο με ευρήματα από τις ανασκαφές στο νησί. Περιέχει ως και τον περίφημο μαρμάρινο λέοντα των Κυθήρων⁽⁹⁾ που μετά την περιπέτειά του δεν κόσμησε ξανά το κάστρο της Χώρας.  

Ψηλά από το κάστρο, φαίνεται ο χωματόδρομος που κατεβαίνει προς την παραλία και όλο το ύψος των τειχών του κάστρου μέχρι κάτω στο ρέμα, προς το νοτιά. Διακρίνεται καθαρά το νησάκι Αυγό ή Χύτρα για τους ντόπιους. Για να φτάσετε εκεί κάτω, πρέπει να βγείτε λίγο από τη Χώρα και να στρίψετε αριστερά στον πρώτο κατηφορικό χωματόδρομο. Σε 600 μ ο δρόμος κατευθύνεται αριστερά και εσείς οδηγείτε παράλληλα στα χωράφια και το ρέμα. Αριστερά η Χώρα και στο βάθος το μεγαλειώδες κάστρο.  Ο χωματόδρομος όσο πάει στενεύει και κάποια στιγμή σταματά σε ένα χαμηλό ανάχωμα. Το περνάτε και στρίβετε αριστερά, όπως συνεχίζει και κατεβαίνει στο γκρεμό. Απέναντι, όσο οδηγείτε, τόσο τα καλοδιατηρημένα τείχη του κάστρου πλησιάζουν στο οπτικό σας πεδίο. Το μεγάλο ρέμα ανάμεσα από τον δρόμο και το κάστρο σταματά για λίγο τον ενθουσιασμό, αλλά ο δύσβατος πλέον χωματόδρομος συνεχίζει δεξιά και κατεβαίνει μέχρι τη θάλασσα σχεδόν.

Ίσως είναι ομορφότερη από εδώ η θέα. Φαίνονται σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια τα τείχη του κάστρου αλλά και η είσοδος του λιμανιού στο Καψάλι, αφού στο μεταξύ έχετε παρακάμψει ολόκληρο το λόφο του κάστρου. Γύρω - γύρω απο το κάστρο, αλλά και σε άλλα σημεία του βοτανικού⁽¹⁰⁾ παράδεισου των Κυθήρων βγαίνουν τα όμορφα άγρια μωβ – ρόζ, κυκλάμινα και ο αμάραντος ή μόσχος αυτό το πανέμορφο κίτρινο λουλούδι (Helihrisumorientale) που είναι αφιερωμένο στην Παναγία, ακριβώς επειδή δεν μαραίνεται ποτέ. Στα Κύθηρα το ονομάζουν ‘’σεμπρεβίβα’’ (ενετική ονομασία), που περιέργως παραπέμπει σε άλλο άνθος. Είναι από τα κυριότερα λουλούδια που έβαζαν στα στεφάνια οι αρχαίοι για να διακοσμήσουν τον χώρο αλλά και τα αγάλματα. Πρώτη το μάζεψε η νύφη Ελιχρύση, από εκεί και το όνομα. Ο Θεόκριτος φαίνεται να είχε εντυπωσιαστεί από την λαμπρότητα του χρώματός του. Στον κεντρικό δρόμο της Χώρας είναι ένα κατάστημα – εργαστήριο, λίγο πιο κάτω από το εστιατόριο ‘’Ζορμπάς’’, που φτιάχνει εντυπωσιακές και καλλιτεχνικές συνθέσεις από αμάραντο, λένε ότι είναι, το καλύτερο ενθύμιο από το νησί της Αφροδίτης.  

Μόλις δύο χλμ από τη Χώρα, βρίσκεται το κέντρο των τουριστικών Κυθήρων, το μαγευτικό παραθαλάσσιο Καψάλι, δεύτερο λιμάνι του νησιού. Πραγματικά, δεν είναι τυχαίο, ούτε περιγράφεται εύκολα αυτός ο συνδυασμός. Επάνω, ψηλά στο βραχώδη λόφο, η Χώρα με το Ενετικό φρούριο να δεσπόζουν με την παρουσία τους στην περιοχή, σαν να εποπτεύουν. Κάτω, το Καψάλι με τους πανέμορφους υπήνεμους κολπίσκους και τις πεντακάθαρες πρασινογάλαζες ακτές. Είτε κοιτάζεις από πάνω προς τα κάτω είτε το αντίθετο, το τοπίο προκαλεί δέος. Το Καψάλι και η Χώρα Κυθήρων είναι η τρίτη περιοχή στα Κύθηρα, με Νο 36, που έχει χαρακτηριστεί τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλους και περιλαμβάνεται στην έρευνα του Πολυτεχνείου.  

Επιπροσθέτως, αν υπήρχε βραβείο για τον ομορφότερο - γραφικότερο συνδυασμό, αυτό έπρεπε να δοθεί σε αυτό το τοπίο. Ο δρόμος κατεβαίνει ομαλά μέχρι τη θάλασσα και τις παραλίες Μπρός Γιαλός, Πίσω Γιαλός, απλωμένες στους δύο παραδεισένιους ορμίσκους – αγκυροβόλια που φιλοξενούν τους παραθεριστές. Στην άκρη του όρμου η παραλία Καψαλάκι η πιο εύκολη και γρήγορη επιλογή του καλοκαιριού για εκατοντάδες επισκέπτες και η ‘’κρυφή’’ Σπαραγαριό με τη σπηλιά του Αγίου Παύλου,που παρότι είναι κοντά στο Καψάλι δεν είναι πολύ γνωστή. Εδώ, όλοι χαίρονται από μια απλή ήρεμη και ρομαντική βόλτα στο λιμάνι το βραδάκι, μέχρι βόλτες στα καλόγουστα εστιατόρια, καφέ και μπαράκια όλο το 24ωρο. Στο μεγάλο πευκοδάσος κάτω από τον ‘Αϊ – Γιάννη το Βαπτιστή υπάρχει κοινοτικό κάμπινγκ, στην ίδια περιοχή που παλιότερα εντοπίζεται ο χώρος αναψυχής των Ενετών με λαμπρό εξάγωνο κτίριο και άγαλμα της θεάς Αφροδίτης.  

Η μικρή χερσόνησος με το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στέκεται ανάμεσα στους δύο κόλπους, αλλά το αποκορύφωμα του φαντασμαγορικού τοπίου είναι ο βράχος με το μοναστήρι – ησυχαστήριο του Αγίου Ιωάννη που, στην κυριολεξία, ‘’κρέμεται’’ στο γκρεμό και δεσπόζει πάνω από το πανέμορφο πευκοδάσος του Καψαλιού και το λιμάνι. Αυτός είναι ο λόγος που συνοδεύεται από τα προσωνύμια στο Γκρεμό, Κρημνό, ή εν Κρημνοίς. Το κάτασπρο κτίσμα κολλάει σα στρείδι πάνω στον βράχο και δεν είναι μόνο αυτό που φαίνεται από μακριά. Ο εσωτερικός χώρος διαθέτει ένα μεγάλο θάλαμο – σπηλιά 20Χ4Χ3 μέτρα και στο βάθος υπάρχει μικρό χώρισμα με τοίχο και πήλινες λεκάνες με νερό (αγίασμα).  

Περπατήσετε λίγο στον χωματόδρομο, ανάμεσα στα πεύκα, τους ευκάλυπτους με τις ευωδιές να πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα και ανεβείτε τα 148 σκαλιά για να βρεθείτε στην πόρτα της μικρής εκκλησίας απ’ όπου θα απολαύσετε την μαγευτική θέα προς την απέναντι πλευρά του κόλπου και το σύγχρονο λιμάνι. Οι κάτοικοι των Κυθήρων τρέφουν μεγάλη ευλάβεια για τον Άγιο Ιωάννη στο Γκρεμό, (γιορτάζει στις 29 Αυγούστου) γιατί, σύμφωνα με τη παράδοση, εκεί έγραψε την Αποκάλυψη του ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Το Καψάλι χρησιμοποιήθηκε ως λιμάνι κατά την Αγγλοκρατία. Τότε (1817) ανάμεσα στα άλλα μεγαλεπήβολα έργα που θα διευκόλυναν τη χρήση του ως λιμανιού κατασκευάστηκε η μεγάλη δεξαμενή, γνωστή σήμερα σαν ‘’ντεπόζιτο’’, καθώς και τα κτήρια μπροστά από την παραλία, το γνωστό Λαζαρέττο ή Λαζαρέτα όπως το λένε εδώ. Και σε άλλα νησιά έχουν κατασκευαστεί τέτοια έργα που χρησίμευαν για να ελέγχουν και να αποκλείουν με απολύμανση, τυχόν μεταδοτικές ασθένειες των ναυτικών που, ίσως, αποκτούσαν κατά τη διάρκεια των πολύμηνων θαλασσινών ταξιδιών τους. Αυτά τα κτήρια λέγονται Λοιμοκαθαρτήρια αλλά έμειναν γνωστά με την ιταλική ονομασία ‘’Λαζαρέττο’’, από τον Άγιο Λάζαρο που θεωρείται ο προστάτης των ασθενών. 

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, τη δεκαετία του ’60, έγιναν πολλά τοπικά οδικά έργα με πρωτοβουλία των κατοίκων και των Κυθηρίων της διασποράς, ώστε να βγει το νησί από την συγκοινωνιακή απομόνωση, ίσως αυτός είναι ο λόγος που στο μυαλό των περιηγητών ξεκινά η φυγή στα Κύθηρα που όμως ποτέ δεν φτάνουν. Τότε λοιπόν (1962) κατασκευάζεται λιμενοβραχίονας στο Καψάλι με το οποίο τα Κύθηρα γίνονται ένα από τα πρώτα νησιά στα οποία μπορεί το πλοίο να πλευρίσει για την επιβίβαση και αποβίβαση των επιβατών. Μέχρι τότε, (όπως στα περισσότερα νησιά εκείνη την εποχή), η μεταφορά γινόταν με βάρκες, που ξεκινούσαν από το μικρό πρώτο μώλο (1905) του λιμανιού και αναλάμβαναν το δύσκολο πραγματικά έργο της μεταφοράς των επιβατών αλλά και των αποσκευών τους. Το ίδιο συνέβαινε με τα κάθε λογής εμπορεύματα που έφευγαν ή έρχονταν στο νησί. 

Σημαντικό γεγονός, που χαιρετίστηκε και από τους Κυθήριους, όπως και από όλους τους Έλληνες, είναι η απελευθέρωση του 1944, την οποία οι Κυθήριοι είχαν τη χαρά να γιορτάσουν πρώτοι από όλους τους Έλληνες καθώς τα Κύθηρα ήταν το πρώτο κομμάτι Ελληνικής γης που απελευθερώθηκε. Συγκεκριμένα στις 15 Σεπτεμβρίου 1944 πλοία του Αγγλικού στόλου αποβίβασαν στρατό στον Αυλαίμονα και την επομένη εδώ, στο Καψάλι. Στις 26 Σεπτεμβρίου πάτησε για πρώτη φορά σε ελεύθερο Ελληνικό έδαφος ο εκπρόσωπος της ‘’Ελληνικής κυβερνήσεως’’ του Καΐρου υπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος.  

Η απελευθέρωση γέμισε χαρά τον πληθυσμό του νησιού αλλά γρήγορα η οικονομική δυσπραγία θα επικρατήσει. Το αποτέλεσμα είναι η φυγή και η μετανάστευση. Την τριετία 1946 – 1949 έφυγαν από το νησί 3000 άτομα, δηλαδή 1000 άτομα το χρόνο κυρίως για Αυστραλία – Αμερική (Ε. Καλλίγερος -  Ιστορία Κυθήρων, 188). Η πληθυσμιακή κατάρρευση ήταν πλέον θέμα χρόνου. Μόνο με την Ήπειρο, (παρά την τεράστια διαφορά σε έκταση) μπορούν να συγκριθούν αυτά τα νούμερα. Την πενταετία 1956 – 1961 μετανάστευσαν, κυρίως στη Γερμανία, 9515 άτομα δηλαδή 1903 άτομα το χρόνο, (Ι. Έξαρχος - Οικονομικός Προγραμματισμός στην Ήπειρο, σελ 10 Αθήνα 1963).  

Κάποια πράγματα που δεν γνωρίζει ο ανυποψίαστος επισκέπτης αλλά συγκαταλέγονται στην πολιτιστική κληρονομιά του, και στους πόρους που μελλοντικά μπορεί να γίνουν εκμεταλλεύσιμοι είναι, ότι τα Κύθηρα, σχηματίζουν το πρώτο εκπληκτικό πολύνησο στην περιοχή, που αποτελεί και ‘’μεταναστευτικό διάδρομο’’ για τα πουλιά. Στο σύνολό του αριθμεί εβδομήντα δύο νησαία εδάφη, (τα τριάντα ένα παραμένουν ακόμα ανώνυμα), μεγαλύτερα των οποίων, μετά τα Κύθηρα, είναι το Μακρονήσι (392 στρ), γνωστότερο ως Μακρυκύθηρα. Πρόσφατα, το έργο για το νέο λιμάνι στο Διακόφτι, που ξεκίνησε το 1988 και ολοκληρώθηκε το 1993, περιλαμβάνει την ένωση με σταθερή, πλατειά γέφυρα, των Μακρυκυθήρων με τα Κύθηρα. Έτσι έπαψε να είναι νησί και το πολύνησο πλέον περιλαμβάνει εβδομήντα ένα νησαία εδάφη, εκ των οποίων τα μεγαλύτερα σε έκταση είναι η Μεγάλη Δραγονέρα (381 στρ), το Αυγό ή Χύτρα (322 στρ), και η Αντιδραγονέρα (187 στρ).  

Το δεύτερο πολύνησο στην ίδια περιοχή είναι των Αντικυθήρων που αποτελείται από έντεκα, (τα τρία παραμένουν ακόμα ανώνυμα), νησαία εδάφη μεγαλύτερα από τα οποία, μετά τα Αντικύθηρα, είναι το Πρασονήσι ή Πορί (344 στρ), και ο Λαγουβάρδος ή Πορέτι (35 στρ). Όλα αυτά τα εδάφη στις θάλασσές μας εκτός από τον πολύτιμο ρόλο που έχουν για τα μεταναστευτικά πουλιά⁽¹¹⁾, αφού αποτελούν κυριολεκτικά μικρές νησίδες σωτηρίας, ξεκούρασης και ανεφοδιασμού, κατά τη διάρκεια των μεταναστευτικών ταξιδιών τους προς την ανατολική Μεσόγειο και την Αφρική, αποτελούν μικρά αλλά πολύτιμα κομμάτια ελληνικής γης, κομμάτια από την ταυτότητά μας και βέβαια ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα της επικράτειας. Ο Δήμος Κυθήρων και η κοινότητα Αντικυθήρων, σε συνεργασία με πολιτιστικούς φορείς και με τις αρχές, πρέπει να προχωρήσουν στην ονοματοθεσία αντλώντας ονόματα από το σχήμα, τη θέση, τη μορφολογία, ακόμα και από την χλωρίδα και πανίδα τους ή τη μυθολογία και τη θρησκευτική – ιστορική παράδοση.  

Τα Κύθηρα σήμερα, παρά το ότι έχουν κρατήσει την δική τους φυσιογνωμία, δεν έχουν τους επισκέπτες που τους αναλογούν σε σχέση με την ιστορική, αρχαιολογική, θρησκευτική, θαλάσσια και οικολογική τους αξία. Αυτό το μοναδικό δέσιμο βενετσιάνικων, επτανησιακών, αιγαιοπελαγίτικων, πελοποννησιακών και κρητικών στοιχείων αποτελεί σήμερα, ένα ασυνήθιστο όσο και αρμονικό σύνολο. Οι Τσιριγώτες από παλιά υποστήριζαν ότι το νησί μαγεύει τους επισκέπτες, που έρχονται και ξανάρχονται ανακαλύπτοντας κάθε φορά καινούργιες γωνιές και κρυμμένα μυστικά.  

Αποφασίστε το μαγικό ταξίδι στα Κύθηρα και εσείς, πάνω στα αυλάκια της θάλασσας, της ίδιας θάλασσας που μετέφερε τόσους και τόσους ταξιδιώτες – περιηγητές – εμπόρους ήδη από τα αρχαία χρόνια, τότε που το νησί αποτελούσε κέντρο της Μεσογείου. Ακόμα και οι Γάλλοι περιηγητές, ποιητές και ζωγράφοι που διέδωσαν τον ρομαντισμό και τη μαγεία, συνώνυμα πλέον με το ταξίδι, όταν έφτασαν σε κάποιους σπάνιους, μακρινούς⁽¹²⁾ και εξωτικούς τόπους, σαγηνεύτηκαν, στοχάστηκαν και ‘’Καινούργια Κύθηρα’’ τα ονόμασαν (για το εξωτικό ταξίδι διάβασε – Πιέρ Λοτί - ‘’ Ο γάμος του Λοτί’’). 

Ξαναδείτε την θαυμάσια ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου, αποθησαυρίστε πάλι τα ποιήματα του Ουγκώ, του Μπωντλαίρ ή του Ουράνη, που εμπνεύστηκε από τον περίφημο πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Ζαν Αντουάν Βατό ο οποίος ζωγράφισε⁽¹³⁾ το ‘’Προσκύνημα στο Νησί των Κυθήρων’’ και το ‘’Ταξίδι στα Κύθηρα’’ έχει ήδη αρχίσει. 

Σημειώσεις:  

⁽¹⁾ Η Ουρανία θεωρείται θεά προστάτης της αγάπης και του αγνού έρωτα. Ύψιστη προσωνυμία της Θεάς Αφροδίτης σε αντιδιαστολή προς την Πάνδημο - Θεά προστάτιδα του σαρκικού έρωτα και της αναπαραγωγής, με κύριο τόπο λατρείας την Κύπρο. Παλιοί περιηγητές ψάξανε να βρούνε το ιερό, το ίδιο και ο Ερρίκος Σλήμαν. Μάταια. 

⁽²⁾ Το F/B ‘’Νήσος Κύθηρα’’ αντικαταστάθηκε από το F/B ‘’Άγιος Ανδρέας’’ που πιάνει στο λιμάνι Διακόφτι.  

⁽³⁾ Αρκεί να λάβουμε υπ’ όψιν τις απογραφές πληθυσμού και τις μαρτυρίες των ντόπιων. Ο πληθυσμός Κυθήρων – Αντικυθήρων το 1940 είναι 8.178 κάτοικοι (7932 Κύθηρα – 246 Αντικύθηρα). Το 1944 με τη λήξη του πολέμου οι μαρτυρίες των ντόπιων ερευνητών (Εμμ. Καλλίγερος Ιστορία των Κυθήρων σελ 187),  αναφέρουν ότι ο πληθυσμός πιθανά ξεπέρασε τις 14.000. Στην απογραφή του 1951 βρέθηκαν 6.507 κάτοικοι (6297 Κύθηρα – 210 Αντικύθηρα). Στις μέρες μας φαίνεται σε όλη την έκταση η Κυθηραϊκή μετανάστευση (μόνο στην Αυστραλία είναι δέκα χιλιάδες) και τα προβλήματα που δημιούργησε. Η απογραφή του 2001 κατέγραψε 3.354 κατοίκους στα Κύθηρα (+ 85% από το ’91) και 41 κατοίκους στα Αντικύθηρα (-41,4%) από το ’91). Το νησί με τις 14 πάλαι ποτέ κοινότητες και τους 50 οικισμούς είναι έρημο όλους τους χειμωνιάτικους μήνες, τα κτήματα χερσώνουν, χωριά ολόκληρα ερημώνουν, περιουσίες αποδυναμώνονται και όλα αυτά υπό την ‘’υψηλή’’ εποπτεία μιας ανίκανης να αντιδράσει διοίκησης.  

⁽⁴⁾ Με το πρόγραμμα του Ε.Μ.Π. ‘’Οριοθέτηση και καθορισμός μέτρων προστασίας τοπίων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους’’ του τομέα Υδατικών Πόρων, Υδραυλικών και Θαλασσίων Έργων με επιστημονικό υπεύθυνο τον επίκουρο καθηγητή κ. Κίμωνα Χατζημπίρο, διατηρούνται τα 190 παλιά Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους και προτείνονται 259 νέα. Τα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους της Ελλάδας θα πρέπει πλέον να προστατεύονται από τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Για περισσότερα δείτε ‘’Καθημερινή’’ 4/7/99 το άρθρο με τίτλο ‘’Τα ωραιότερα τοπία της Ελλάδος’’ και Περιοδικό Μετρό Αύγουστος 1999 το ένθετο αφιέρωμα ‘’Οι 449 πιο όμορφες περιοχές της Ελλάδας’’.  

⁽⁵⁾ Πληροφορία του Κρητικού ιερέα του Αυλαίμονα, Γεωργίου Αδικημενάκη βασιζόμενη σε μαρτυρίες ντόπιων. Μου μεταδόθηκε 21/4/05. 

⁽⁶⁾Το 1866 φτάνει στα Κύθηρα η οικογένεια Βενιζέλου με τον μικρό Ελευθέριο να είναι 2 μόλις ετών. Μείνανε, όπως και αργότερα, στο Λιβάδι. Μετά καταφύγανε στη Σύρο όπου ο Ελευθέριος Βενιζέλος γράφεται στο Δημοτικό σχολείο. Το 1891 ο εικοσιεπτάχρονος Βενιζέλος κάνει τον πρώτο του γάμο με την Κυθήρια, Μαρία Κατελούζου. Το 1911 στον Ποταμό, ο ίδιος ο Βενιζέλος κάνει τα αποκαλυπτήρια της προτομής του ήρωα του απελευθερωτικού αγώνα της Κρήτης στρατηγού Πάνου Κωρωναίου.   

 ⁽⁷⁾ Ιερά κορυφής ονομάζονται στην κρητική αρχαιολογία τα ιερά που ιδρύθηκαν στα ψηλότερα σημεία των βουνών, που φαίνονται από τα παλάτια ή και τους Μινωικούς οικισμούς. Και όπως έχει καταδειχθεί, τα ιερά κορυφής είναι ιδρυμένα πάντοτε κοντά, ακριβώς όπως και ο Άγιος Γεώργιος στο Βουνό σε σχέση με το Καστρί (στον Αυλαίμονα) και σε σημεία με μεγάλη ορατότητα και βατότητα για την προσπέλαση των προσκυνητών. 

⁽⁸⁾Αρχαία ονομασία της Ιταλικής πόλης Ακυλέια ή και Ακυληία που κτίστηκε το 181 π.Χ. και καταστράφηκε από τον Αττίλα το 452. Οι διασωθέντες κάτοικοί της ίδρυσαν τη Βενετία.  

⁽⁹⁾Η παράξενη περιπέτειά του αρχαιοελληνικού, (πιθανά από την αρχαία Σκάνδεια) και όχι ενετικού λέοντος των Κυθήρων ξεκίνησε από την Γερμανική κατοχή του νησιού. Τότε, ο Γερμανός διοικητής Μπρουνς κατέβασε το μαρμάρινο λιοντάρι και το έστειλε στη Γερμανία. Μετά το τέλος του πολέμου εντοπίστηκε από τον Γερμανό ιστορικό Χάγκεν Φλάισερ από κάποιες φωτογραφίες του λέοντος που έφτασαν στην Πέργαμο. Με τη σειρά του ο καθηγητής ειδοποίησε τον Γεώργιο Κασσιμάτη, καθηγητή συνταγματικού δικαίου, και το αίτημα της επιστροφής ήταν έτοιμο. Έλα όμως που το μετεμφυλιακό ελληνικό κράτος…..δεν είχε διπλωματικές σχέσεις με την Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Οι ανατολικογερμανοί τελικά, σε μια ένδειξη καλή θέλησης, το επέστρεψαν. 

⁽¹⁰⁾ Στο νησί φυτρώνουν 723 είδη και υποείδη φυτών από τα οποία πολλά φυτρώνουν μόνο εδώ. 

⁽¹¹⁾Το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού του Μαυροπετρίτη κατά τη μεταναστευτική περίοδο, συγκεντρώνεται στις νησίδες του Αιγαίου, όπου υπολογίζεται ότι φωλιάζουν κάθε καλοκαίρι 4.200 ζευγάρια. Είδηση αποτέλεσε πριν λίγα χρόνια για τους ορνιθολογικούς κύκλους της Ευρώπης το γεγονός ότι στα Αντικύθηρα πιάστηκε ένας πρασινοφυλλοσκόπος, είδος που φωλιάζει στον Καύκασο, και διαχειμάζει στην Ινδία και τη Σρι Λάνκα. 

⁽¹²⁾Πρόκειται για τα νησιά Ταϊτή, Μπόρα – Μπόρα και Μοορέα στο Αρχιπέλαγος της Πολυνησίας. 

⁽¹³⁾Ένα έργο του 18^ου αιώνα (1717) που ονομάζεται επίσης ‘’Η επιβίβαση για τα Κύθηρα’’. Βρίσκεται στο Λούβρο, πτέρυγα Ρισελιέ 2^ος όροφος, αίθουσες 36 – 37, (Jan Antoine Watteu - L’ Embarquement pour l’ ile de Kythere). 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης 

Έκταση: 278 τ.χ. μαζί με τα 392 στρ των Μακρυκυθήρων, Ακτογραμμή: 121,7 χλμ μαζί με τα 3,7 χλμ των Μακρυκυθήρων, Υψόμετρο: 0 –  506 μ. κορυφή Μερμηγκάρης, Πληθυσμός: 3.354 κατ (’01), Πρωτεύουσα: Χώρα, Νομός: Αττικής,  Απόσταση από Πειραιά 108 ν.μ. (Αγία Πελαγία) 6ω 30’, Απόσταση από Νεάπολη 12ν.μ - 1ω. 

Αυτόματος Αριθμός Κλήσης: 27360 το ίδιο και για Αντικύθηρα. 

ΔΙΑΜΟΝΗ: www.clickhere.gr/hotels-greece/catdestypegr.asp?Accomodation=3-Kythira-Hotels  Αρκετές ξενοδοχειακές μονάδες πολυτελείας και ενοικιαζόμενα δωμάτια σε κάθε χωριό. Στον σύλλογο ενοικιαζομένων δωματίων ‘’η Μυρτιδιώτισσα’’ θα μάθετε για τις προσφορές των μελών του αλλά και τις τιμές 31855. Ξενώνας ‘’Πορφυρούσα’’ στο Μυλοπόταμο 38281 – 2, ‘’το σπίτι στα Δόκανα’’ στα Δόκανα και ‘’το σπίτι στο Κεραμωτό’’ στο Κεραμωτό έχουν τα ίδια τηλέφωνα 2109840326, 6932294169, Αυγερινός Γιάννης στο Καψάλι 31189, στην Αγία Πελαγία ‘’Romantica’’ 33834 – 35, 6944203656, ‘’Kythereia’’ 33321, ‘’Prapas’’ 39033. Για Διαμονή στα Αντικύθηρα Πατακάκης Μύρων (λίγα δωμάτια & ταβέρνα) 38143. Δείτε και το www.antikythera.8m.com   

ΚΑΜΠΙΝΓΚ: Στο ξωκλήσι και την παραλία του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται πριν από το φάρο του Μουδαρίου, (Ακρ. Σπαθί) αριστερά στον χωματόδρομο. Η παραλία του Λιμνιώνα (3,5 χλμ από το Μυλοπόταμο) προσφέρεται για ελεύθερη κατασκήνωση (Σεπτ – Ιούν). Δημοτικό στον Αυλαίμονα Φωτεινή & Γιώργος Φριλίγκος 33742 – 33704, Δημοτικό στο Καψάλι Ανδρέας & Μαρία Καλλιγέρου 31580. 

ΦΑΓΗΤΟ: Δεκάδες επιλογές σε όλα τα μεγάλα χωριά. Ρωτήστε για παραδοσιακά Κυθηραϊκά εδέσματα. Ταβέρνα ‘’ο Μιχάλης’’ στα Μητάτα – προϊόντα βιοκαλλιέργειας 33626, ‘’Υδραγωγείο’’ στο Καψάλι 31065, Ψαροταβέρνα ‘’ο Σωτήρης’’ στον Αυλαίμονα 33722, στο Μυλοπόταμο ο ‘’Πλάτανος’’ 33397, και το ‘’Καμάρι’’ 33006, ‘’Πανάρετος’’ στον Ποταμό 34290, ‘’η Μαρία’’ στα Λογοθετιάνικα 33211, το ουζερί του Θοδώρα στα Αρωνιάδικα 33971.  

ΑΧΡΕΙΑΣΤΑ: Δήμος 31213, Κέντρο Υγείας Ποταμού 33325, 33203, Α’ Βοήθειες Χώρα 31243, Κάτω Λιβάδι 31012, Καρβουνάδες 31015,  Αστυνομία Χώρα 31650, Ποταμός 31206, Ενοικιάσεις και Συνεργείο – Βουλκανιζατέρ για μικροπροβλήματα: Θοδωρής Φαρδούλης 33824, 33486, 6944443766, Παναγιώτης Δευτερέβος 31600, 31004, 31551, 6944263757.  

ΧΡΗΣΙΜΑ: www.kythira.com Οι δυσπρόσιτες παραλίες και η φωκοσπηλιά της Νησίδας Αυγό έχουν εύκολη πρόσβαση με το νέο σκάφος ‘’Αλέξανδρος’’, (με γυάλινο πάτωμα). Επικοινωνήστε με τον Σπύρο Κασιμάτη στο Καψάλι 31156, 6974022079. Αρχαιολογικό μουσείο στη Χώρα 31739. Όλες οι εκκλησίες είναι κλειδωμένες, συνεννοηθείτε πρώτα με την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στο Λιβάδι 31195, Συλλογή Βυζαντινής τέχνης στο Κάτω Λιβάδι 31731 ανοιχτά καθημερινά 08:30 – 15:00 εκτός Δευτέρας με ελεύθερη είσοδο. Μοναστήρια: Αγία Ελέσα 31083, Αγία Μόνη 33251, Οσίου Θεοδώρου 33889, 33673, Παναγία Μυρτιδιώτισσα 31184. Στον φούρνο των Καρβουνάδων δοκιμάστε καταπληκτική τυρόπιτα και εξαιρετικά Κυθηραϊκά Κουλουράκια, για Θυμαρίσιο μέλι εμπιστευθείτε τον Αγροτικό Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Κυθήρων 34370 στα Αρωνιάδικα, και τον μελισσοκόμο Νοταρά Παναγιώτη στα Φριλιγκιάνικα 33678. Στο κατάστημα της Ποθητής Κορωναίου 31345 θα βρείτε την περίφημη Σεμπρεβίβα, το καλύτερο ενθύμιο του νησιού. Το καφενείο στο Μυλοπόταμο ο ‘’Πλάτανος’’ δίνει πληροφορίες για το σπήλαιο της Αγ. Σοφίας 33397. Τράπεζες με Α.Τ.Μ. Εθνική στη Χώρα και τον Ποταμό. Για τους χομπίστες ψαράδες αλλά και τους ψαροντουφεκάδες η Αγία Πατρικία, το Διακόφτι, ο Αυλαίμονας, το Καψάλι, αλλά και όλες οι ακτές κρύβουν πολύ ψάρι, ιδιαίτερα ροφούς, προσοχή στις ξέρες.  

ΠΡΟΣΒΑΣΗ: Τα Κύθηρα συνδέονται με αεροπλάνο από το Αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος 2103530000, ΟΑ Αθήνας 2109666666, Αεροδρόμιο Κυθήρων 33292, Ο.Α. Κυθήρων 33362, και με τα λιμάνια: Πειραιά (6ω 30’), Καστέλι Κισσάμου Κρήτης (4ω), Γυθείου (2ω 30’), Καλαμάτας (4ω 30’), Νεάπολης (1ω). Τα πλοία της γραμμής είναι το  F/B ‘’Άγιος Ανδρέας’’ (νέο) στο δρομολόγιο Νεάπολη – Κύθηρα (Διακόφτι) και αντίστροφα. Πρακτορεία εισιτηρίων Νεάπολης 2734024004, 22660 Κυθήρων (Ποταμός) 34371, (Λιβάδι) 31160, 31888, www.kythira.info (Χώρα) 31390, 31461. Επίσης το ‘’Μυρτιδιώτισσα’’ στη Γραμμή Πειραιάς – Κύθηρα (Διακόφτι). Το ίδιο πάει στο Γύθειο – Καλαμάτα – Καστέλι Κισσάμου Κρήτης – και αντίστροφα. Πρακτορεία εισιτηρίων Αθηνών 2103827360, Πειραιά 2104197420, Γυθείου 2733022207, Καλαμάτας 2721020704, 28029, Κυθήρων 31888 - 9. Δρομολόγια πλοίων – αεροπλάνων info ΟΤΕ 1440, www.yen.gr/main.htm Λιμεναρχεία Πειραιά 2104226001 - 4, Νεάπολης 2734022228, Γυθείου 2733022262, Λιμεναρχεία Κυθήρων: Καψάλι 31222, Αγία Πελαγία & Διακόφτι 33280. Από τα Κύθηρα υπάρχει σύνδεση με Αντικύθηρα (2ω), info Κοινότητα Αντικυθήρων 31930, Αστυνομία 33767, ή στα πρακτορεία των Κυθήρων. Εισιτήρια: Κόστος από Πειραιά (Φεβ 05) 19,10 EUR το άτομο, 14,20 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 21,30 EUR πάνω από 250 cc. Κόστος από Νεάπολη (Φεβ 05) 6,48 EUR το άτομο, 4,00 EUR η μοτοσυκλέτα έως 250 cc & 6,14 EUR πάνω από 250 cc. 

ΒΕΝΖΙΝΑΔΙΚΑ: BP και Cyclon στον Ποταμό, Cyclon και πρακτορείο τύπου στα Κοντολιάνικα, Shell στο Λιβάδι. 

ΧΑΡΤΕΣ: Καλή προσπάθεια αναλυτικής απεικόνισης σε μικρή, αδιευκρίνιστη όμως, κλίμακα στον χάρτη ‘’τα Κύθηρα’’ των εκδόσεων Α. Σιόλα – Ε. Αλεξίου με την συνεργασία της Στερέωμα Α.Ε. 2106426393. Εντελώς τουριστικός Χάρτης Κυθήρων σε κλίμακα 1:50.000 από τις εκδόσεις Τουμπή 2106645548. 

ΒΙΒΛΙΑ: Εμμανουήλ Π. Καλλίγερου, δύο βιβλία η Συνοπτική Ιστορία των Κυθήρων και ο Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός, θα τα βρείτε στο νησί από τις Εκδόσεις Κυθηραϊκά, επίσης καλό του Μανώλη Δαπόντε, Ένας Αιώνας Κύθηρα / Κύθηρα 2004, Ενδιαφέρον κείμενο της κ. Κατερίνας Κατσώρη στη διεύθυνση www.istoselides.gr/news/article.php?sid=816 

ΛΕΣΧΕΣ ΜΟΤΟΣΥΚΛΕΤΑΣ: ΛΕ.ΜΟ.Σ. (Λέσχη Μοτοσυκλέτας Σπάρτης), Αικατ Γρηγορίου 32, 2731020202. Πληροφορίες για το ταξίδι σας, όλο το χρόνο, βρίσκετε στους ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ - Σύλλογος Μοτοσικλετιστών - Ελάτη Τρικάλων τηλ Fax: 2434071826. 

Περισσότερες πληροφορίες για τα ΚΥΘΗΡΑ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:  

Α’         Αυτοτελή Βιβλία – Εργασίες 

• Μανώλη Δαπόντε / Φουρτούνες στα Κύθηρα – Τριάντα Χρόνια Εθελοντισμός / Κύθηρα 1992
• Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη / Τα Περίοπτα πολύνησα των Κυθήρων και των Αντικυθήρων / Τήνος 1994
• Γιάννη Π. Γκίκα / Κάστρα – Ταξίδια / τομ Ε’ εκδόσεις Αστήρ / Αθήνα 1995
• Μάριου Βερέτα / μέγα ονομαστικόν ή τα ονόματα των Ελλήνων / Αθήνα 1997
• Σοφοκλή Δ. Καλούτση / Παναγία Μυρτιδιώτισσα / Κύθηρα 2000
• Εμμανουήλ Π. Καλλίγερου / Εδώ γεννήθηκε η Αφροδίτη – Συνοπτική Ιστορία των Κυθήρων / εκδόσεις Κυθηραϊκά Αθήνα 2001
• Εμμανουήλ Π. Καλλίγερου / Κύθηρα – Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός / εκδόσεις Κυθηραϊκά 2001
• Ελληνική Γεωγραφική Εγκυκλοπαίδεια / Μιχαήλ Σταματελάτος – Φωτεινή Βάμβα Σταματελάτου / εκδόσεις Τεγόπουλος – Μανιατέας. 
• Μανώλη Δαπόντε / Ένας Αιώνας Κύθηρα / Κύθηρα 2004 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Μιχαήλ Κ. Πετρόχειλου / Τα επί της Ιονίου Πολιτείας σχολεία των Κυθήρων / περιοδικό Ελληνική Δημιουργία ανάτυπο τ.87 Αθήνα 1973
• Δημήτρης Χίλιος / Κύθηρα – το νησί της Αφροδίτης / περιοδικό Ταξιδεύω τ.7 Ιούνιος 1991
• Φώτης Μάρκου / Ταξίδι στα Κύθηρα / περιοδικό ΜΟΤΟ τ.68 Αύγουστος 1991
• Ελένη Οικονομοπούλου / Κύθηρα – το σταυροδρόμι με τα τρία πέλαγα / περιοδικό Cosmos τ.17 Ιούλιος 1996
• Γιώργος Ζαρκαδάκης / Στο νησί της Αφροδίτης / περιοδικό Cosmos τ.24 Οκτώβριος – Νοέμβριος 1997 
• Γιάννη Σακελλαράκη / Ασύλητο Μινωικό Ιερό Κορυφής / ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημερινή 26 Ιανουαρίου 1997
• Χρύσας Α. Μαλτέζου / Βυζάντιο και Ενετοκρατία / ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημερινή 5 Ιουλίου 1998
• Ιωάννας Μπίθα / Οι τοιχογραφίες των Κυθήρων / ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημερινή 5 Ιουλίου 1998 
• Γκέλη Σπανού – Αλέξης Ροδόπουλος / Ταξίδι στα Κύθηρα / περιοδικό Ταξιδεύοντας τ.5 Απρίλιος 1998
• Άγγελος Μακρής / Στα χνάρια του Μάνου… / περιοδικό Rider τ.42 Σεπτέμβριος 1998
• Γιάννης Σακελλαράκης – Ανδρέας Σμαραγδής / Κύθηρα – Το πέρασμα των αιώνων / περιοδικό Γαιόραμα / τ.31 Μάιος – Ιούνιος 1999
• Κλαίρη Παπάζογλου / Οι μικρές νησίδες των Αποδημητικών / ένθετο 7 ημέρες εφημ. Καθημερινή 1 Οκτωβρίου 2000
• Ελευθερία Λαλουδάκη – Βασίλης Συκάς / Κύθηρα / περιοδικό Οξυγόνο τ.15 Ιούλιος 2000
• Τζέλη Χατζηδημητρίου / Ταξίδι στα Κύθηρα – Παληόχωρα / περιοδικό ΓΕΩ τ.50 Μάρτιος 2001 
• Δημήτρης Τζανής / Κύθηρα / περιοδικό BHMAGAZINO ένθετο στην εφημερίδα Βήμα 21 Ιουνίου 2001
• Θοδωρής Αθανασιάδης - Ζερμαίν Αλεξάκη / Κύθηρα – Ένας τόπος Μαγικός / περιοδικό VITA τ.40 Αύγουστος 2000
• Αγγέλα Τσιβρένη / Το σπίτι στα Δόκανα / περιοδικό VITA τ.62 Ιούνιος 2002
• Ζερμαίν Αλεξάκη - Θοδωρής Αθανασιάδης / Κύθηρα – Καψάλι / περιοδικό ΓΕΩ τ.117 Ιούλιος 2002
• Ηλίας Προβόπουλος / Παληόχωρα / περιοδικό ΓΕΩ τ.214 Μάιος 2004 
• Συλλογική εργασία για τα Κύθηρα / Περιηγήσεις τ.43 - ένθετο στην Εφημερίδα Ημερησία 21 Αυγούστου 2004 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες  

• Ελένης Σιάτρα / Η άγρια ομορφιά στα ήρεμα Κύθηρα / εφημ. Καθημερινή 22 Αυγούστου 1996
• Ελένης Σιάτρα / Η διαχρονική γοητεία των Κυθήρων / εφημ. Καθημερινή 13 Ιουλίου 1997
• Αρτέμιου Καλίγερου / Κύθηρα – παρουσίαση από τον Δήμαρχο Κυθήρων / εφημ. Έθνος 21 Σεπτεμβρίου 2003
• Νίκου Πηγαδά / Ένα καφενείο ετών 100 / εφημ. Έθνος 11 Οκτωβρίου 2003
• Απόστολου Διαμάντη / Οι ελληνικοί δρόμοι της μετανάστευσης / εφημ. Ελευθεροτυπία 25 Σεπτεμβρίου 2004
• Νίκου Πηγαδά / Χτίζουν γέφυρα για απόδημους / εφημ. Έθνος 30 Οκτωβρίου 2004