ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (3758 λέξεις)  

ΣΠΑΡΤΗ – ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΔΙΟΥ 

Κείμενο - Διαφάνειες: Άγγελος Σινάνης e – mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

© Μάρτιος 2005

Ένα σύγχρονο μουσείο για την αιώνια Ελιά 

Ο Ταΰγετος, το ψηλότερο βουνό του Μωριά, σχηματίζει μια επιβλητική κορυφογραμμή που ξεκινά από την Αρκαδία και φτάνει μέχρι το νοτιότερο ακρωτήρι της Πελοποννήσου. Ορόσημο και οροθέτης της Λακωνίας δεσπόζει στο τοπίο της, καθώς ο περιηγητής προσεγγίζει το μικρό χωριό Βουτιάνοι λίγο πριν τη Σπάρτη. 

Η θέα από το χωριό προς την άνω κοιλάδα του Ευρώτα και τον τρομερό, πολύπτυχο όγκο του Ταϋγέτου είναι απεριόριστη. Δεν ήταν άμοιροι της αυστηρής όψης του οι σκληροί νόμοι και οι συνήθειες της αρχαίας Σπάρτης, ούτε τυχαία έλαμψε για τελευταία φορά το φως του Βυζαντίου πάνω σε ένα οχυρωμένο αντέρεισμά του. Μαζί με την αρχαία Αθήνα αποτελούσαν τις πιο γνωστές πόλεις – κράτη του αρχαίου Ελληνικού κόσμου.

Πρώτη πόλη της Λακωνίας στους αιώνες που πέρασαν, πρωτεύουσα και σήμερα, χτισμένη πάνω στα ερείπια της μητρόπολης των Δωριέων, ούτε δυόμισι ώρες πλέον απ’ την Αθήνα. Η Σπάρτη, ιδρύθηκε το 1834 πάνω σε πολεοδομικό σχέδιο των Βαυαρών μηχανικών του Όθωνα, που πρόβλεψαν μεγάλες λεωφόρους, πάρκα, και χώρους για σημαντικά δημόσια κτήρια. Υπάρχουν τόσα πολλά αξιοθέατα γύρω της που προσελκύει το ενδιαφέρον των ταξιδιωτών όλο το χρόνο. Εντός της πόλεως είναι ο αρχαιολογικός χώρος, το αρχαιολογικό μουσείο, το πρώτο που δημιουργήθηκε σε επαρχιακή πόλη ήδη από το 1874  - 1876, βιβλιοθήκη, πινακοθήκη, η μεγάλη λεωφόρος Κ. Παλαιολόγου με τους φοίνικες, και ένα νεότευκτο εξαιρετικό μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, ο λόγος για τον οποίο βρισκόμαστε εδώ.  

Σύμβολο του ελληνικού πολιτισμού η ελιά, δεν είχε κανένα τόσο ολοκληρωμένο θεματικό μουσείο προς τιμή της στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες μεσογειακές χώρες, που είναι συνηθισμένο⁽¹⁾. Το Πολιτιστικό ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), δημιουργός περιφερειακών μουσείων⁽²⁾ σχετικών με την παλιά ιστορία κάθε τόπου, πρότεινε τη δημιουργία ενός, κατ’ αρχήν στην Καλαμάτα. Όμως εκεί έλειπε το κατάλληλο προς παραχώρηση κτήριο. Αυτή η έλλειψη κατεύθυνε το βλέμμα στη Σπάρτη που άδραξε την ευκαιρία, αγκάλιασε τη φιλοσοφία του μουσείου ελιάς και ευνοημένη πλέον, το καμαρώνει μαζί με τον τοπικό πληθυσμό και τους εκατοντάδες εκδρομείς. 

Από την ώρα που ο επισκέπτης θα μπει στη Σπάρτη οι πανταχού παρούσες πινακίδες θα τον οδηγήσουν εύκολα στο νούμερο 129 της οδού Όθωνος - Αμαλίας. Όμως μπορείτε να αφήσετε την μοτοσυκλέτα ή το αυτοκίνητο στη Μητρόπολη (5’ με τα πόδια) ή στο Δημαρχείο (10’ με τα πόδια) και να δείτε πηγαίνοντας προς τα εκεί, την πόλη. Το μουσείο ελιάς και ελληνικού λαδιού, ένα καινούργιο ουσιαστικά κτήριο που όπως το αντικρίζει εξωτερικά ο επισκέπτης δεν μπορεί να μην συγχαρεί τους αρχιτέκτονες της Πλειάς ΕΠΕ, Δ. Διαμαντόπουλο, Ο. Βιγγόπουλο και Κ. Γκιουλέκα που διατήρησαν τον εξωτερικό πετρόχτιστο περίβολο του κτηρίου. 

Μπαίνοντας στον εξωτερικό χώρο υποδοχής, ευθεία οδηγούμαστε στα σκαλοπάτια που κατεβαίνουν στο δεύτερο επίπεδο και το πολύ ωραίο αίθριο, διακοσμημένο με μικρά, προς το παρόν, λεπτεπίλεπτα δεντράκια ελιάς. Αριστερά της κύριας εισόδου υπάρχουν τρεις αναμνηστικές εισαγωγικές πινακίδες με φωτογραφίες και κείμενο, που πληροφορούν ότι το παλιό κτήριο στέγαζε την πρώτη ηλεκτρική εταιρεία της Σπάρτης στο μεσοπόλεμο, ‘’σαν χειρονομία προς την πόλη, τη συλλογική μνήμη των κατοίκων της’’ όπως δηλώνει ο Δημήτρης Διαμαντόπουλος σε συνέντευξή του, στην Ντόση Ιορδανίδου (περ. ‘’Κ’’ τ. 86 Καθημερινή 23/1/05). Παράλληλα όμως, δημιουργήθηκε μια εξ’ ολόκληρου νέα αντίληψη για τα υλικά κατασκευής και τον εσωτερικό χώρο του μουσείου. Αντιπαρέθεσαν με επιδεξιότητα και σοβαρότητα μια σύγχρονη κατασκευή έντεχνου βιομηχανικού κτηρίου με μεταλλικό σκελετό. Και το αποτέλεσμα είναι θαυμάσιο. 

Μετά τον κύριο χώρο υποδοχής, με τον ευγενέστατο φύλακα κ. Παναγιώτη Γαλάτα, αντικρίζετε το εσωτερικό του μουσείου που αναπτύσσεται σε δύο ορόφους, δύο φωτεινούς χώρους πολιτισμού. Παντού κυριαρχούν  τα γήινα χρώματα τόσο στο δάπεδο που δίνει την αίσθηση του χώματος όσο και στους τοίχους που χτίστηκαν με τούβλα και ξύλο. Το φυσικό φως ξεχύνεται άφθονο στο άνω επίπεδο, όμως δεν λείπουν οι φωτισμένες με ευαισθησία γωνιές του, με έναν εξαιρετικό τρόπο, τέτοιο, που παίρνει από το ‘’χέρι’’ τον επισκέπτη οδηγώντας τον με προσεκτικά βήματα ακόμα πιο κοντά στα εκθέματα.  

Το ολόφωτο δεύτερο επίπεδο παρουσιάζει ακόμα καλύτερες συνθήκες αφού παράπλευρα βρίσκεται ο περιποιημένος κήπος που διαχωρίζεται από τον χώρο των εκθεμάτων με γυάλινες επιφάνειες. Προβλέπεται μάλιστα η επέκταση του μουσείου στον εξωτερικό χώρο και η δημιουργία υπαίθριας έκθεσης και αίθουσας πολλαπλών χρήσεων. Η προεργασία του μουσειακού υλικού αλλά και η τοποθέτησή του με τόσο ευρηματικό τρόπο δείχνει ότι πολλοί άνθρωποι δούλεψαν καταθέτοντας και εξαντλώντας πολλές ιδέες τους, αναδεικνύοντας την παράδοση της περιοχής σε συνδυασμό με τη βιομηχανική αρχαιολογία.  

Το Άνω Επίπεδο είναι αφιερωμένο στην ιστορία και τον πολιτισμό της ελιάς και του λαδιού με πρώτο έκθεμα τα απολιθωμένα φύλλα που βρέθηκαν στα τοιχώματα της ηφαιστειακής Καλντέρας στην Σαντορίνη. Η χρονολόγηση έδειξε 50000 χρόνια π.Χ. Οι θεματικοί χάρτες, οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες των πινακίδων της γραμμικής Β’ (αντίγραφα), από την Κνωσό (14^ος αι. π.Χ.), και από την Πύλο (13^ος αι. π. Χ.). Ακολουθεί η κλασσική αρχαιότητα με συγκριτικά στοιχεία για την οικονομία, το κόστος και τους υπολογισμούς, φτάνοντας με τα ίδια στοιχεία στην οικονομία του Βυζαντίου. Οι αγώνες, τα Παναθήναια με τα έπαθλακαι το κατ’ αναλογία του αθλήματος ‘’κέρδος’’ για τον νικητή. Αυτό θέλει να δείξει το αντίγραφο του μελανόμορφου παναθηναϊκού αμφορέα που δεσπόζει στο χώρο. Πολλές λεπτομερείς αναπαραστάσεις μεταφέρουν τον επισκέπτη στις εποχές της χρήσης του λαδιού στη λατρεία, στις τελετουργίες και την τέχνη.  

Η Ελληνική Μυθολογία αναφέρει την ελιά ως δώρο της θεάς Αθηνάς, όταν έγινε διαγωνισμός ανάμεσα σ' αυτήν και το θεό Ποσειδώνα για το ποιος από τους δυο θα έδινε το όνομα του στην πόλη. Ο Ποσειδώνας χτύπησε τον ιερό βράχο της Ακρόπολης και αμέσως ξεπήδησε ένα κύμα αλμυρού νερού. Όταν χτύπησε η Αθηνά με τη σειρά της, τότε ξεπετάχτηκε ένα δέντρο ελιάς γεμάτο καρπό, το οποίο θεωρήθηκε ως υπόσχεση για δόξα και ευημερία της πόλης.  Η σχέση του ανθρώπου με το ιερό αυτό δέντρο ανέκαθεν γοήτευε τους ερευνητές με αφετηρία τον πολιτισμό που έφερε, σε όλο το μήκος και πλάτος της Μεσογείου. Μια σχέση που χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Γιατί η ελιά, ‘’μέγιστον αγαθόν προς πάσα του βίου θεραπείαν’’, όπως τη χαρακτηρίζει ο Σόλωνας, από την αρχαιότητα φέρει μαζί της έναν πλούσιο συμβολισμό: ειρήνη, σοφία, ευφορία, γονιμότητα, αγνότητα, δύναμη, νίκη, ανταμοιβή.…και ευγευσία. Βασικοί καταλύτες της γεύσης στο αρχαιοελληνικό διαιτολόγιο ήταν, μαζί με τα μπαχαρικά, το λάδι και οι ελιές. Τόσο στα πλούσια συμπόσια και στα δείπνα όσο και στα απλά συσσίτια, η παρουσία τους, ιδιαίτερα του λαδιού, ήταν απαραίτητη.  

Τα ελαιόδεντρα συμβολίζουν πανανθρώπινες αξίες, δέντρα ιερά τόσο στον αρχαίο κόσμο όσο και στον χριστιανικό⁽³⁾ που τον διαδέχθηκε, και γι’ αυτό προστατεύονται, όσοι τα έβλαπταν λογοδοτούσαν. Στον ομηρικό Ύμνο για τη θεά Δήμητρα θεοποιούνται. Στη Ρώμη ήταν αφιερωμένα στον Δια και την Αθηνά, στην Ιαπωνία, συμβολίζουν τη χάρη και την επιτυχία, στην Κίνα σύμφωνα με τη μυθολογία, εξουδετερώνουν τα φαρμάκια και τα δηλητήρια, ενώ στις εβραϊκές και χριστιανικές παραδόσεις, είναι σύμβολο ειρήνης. Στη γλώσσα του μεσαίωνα, είναι σύμβολο του χρυσού και της αγάπης, ενώ στο Ισλάμ είναι ο άξονας του κόσμου, η πηγή του φωτός. 

Ο πολιτισμός που φέρνει η ελιά έχει δημιουργήσει παραδόσεις, οι οποίες επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Το στεφάνι από άγρια ελιά (ο αρχαϊκός κότινος), ως έπαθλο⁽⁴⁾ των νικητών στους αθλητικούς αγώνες που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια εκεί κατά τη διάρκεια των Παναθηναίων, των μεγάλων γιορτών προς τιμή της πολιούχου θεάς Αθηνάς, ο κλάδος ελαίας που συμβόλιζε και συμβολίζει την ειρήνη. Τα λιόδεντρα προσφέρουν την εκλεκτή ξυλεία τους για έπιπλα, για καυσόξυλα και για την παραγωγή ξυλάνθρακα. Ο καρπός προσφέρει τις βρώσιμες ελιές, τον ελαιοπυρήνα για καύσιμο, και το μοναδικό λάδι, εξαίσιο διατροφικό στοιχείο, ιαματικό (επουλωτικό πληγών), αφροδισιακό, στοιχείο καθαριότητας (σαπούνι), καθώς και βασικό μέσο φωτισμού (λύχνοι – λυχνάρια).  

Ο λαός μας ανέκαθεν ‘’λαδάκι του Θεού’’ ή ‘’το λάδι το βλόγησε ο θεός’’ έλεγε. Στις δύσκολες ώρες, όταν λείπουν τα αγαθά (ψωμί, κρασί, λάδι, νερό…) τα λέμε ‘’του Θεού τα θεία δώρα’’. Αλλά το ελληνικό λάδι είναι ‘’του Θεού’’ με μεγάλη αξία παλιότερα για τη λατρευτική του χρήση, αποτελώντας τη συχνότερη προσφορά των ανθρώπων στους αγίους και στους νεκρούς. Δίχως λάδι πως θα άναβαν το καντηλάκι στην εκκλησία; Και με σβηστά καντήλια, γίνεται να μην έρθουν ασθένειες και πολλά κακά στο χωριό; Έτρεχαν λοιπόν οπουδήποτε χωρίς να υπολογίζουν κόπο και αποστάσεις. Πήγαιναν, το έφερναν, το έβαζαν στο φαΐ,  άναβαν και το καντήλι να τους βοηθά ο άγιος.  

Σήμερα η αξία του είναι κυρίως διατροφική. Πάντα όμως η έρευνα φέρνει στο φως καινούργια στοιχεία. Σε πρόσφατη ανακοίνωση, (Ιανουάριος 2005) του δρ. Ξαβιέ Μενέντεζ της ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου Νορθγουέστερν, με έδρα το Σικάγο, γνωστοποιήθηκε ότι κατάφεραν να ανακαλύψουν τον μηχανισμό και να αποδείξουν την αντικαρκινική δράση του ελαιολάδου. Έτσι επιβεβαιώνεται αυτό που οι έλληνες επιστήμονες κατά καιρούς λένε και γράφουν, ‘’η μεσογειακή διατροφή θεωρείται η καλύτερη επιλογή, όχι μόνο κατά των καρδιαγγειακών παθήσεων αλλά και κατά του καρκίνου’’,  (εφημ. Καθημερινή 11/1/05 σ. 11). 

Τα ίχνη της καλλιεργούμενης ελιάς εντοπίζονται στο ‘’πρώτο γεωργικό κύμα’’, όπως ονομάζεται η πρώτη περίοδος καλλιέργειας, στην περιοχή της Ιεριχούς, δώδεκα χιλιετίες π.Χ. Το δεύτερο αγροτικό κύμα, οκτώ χιλιετίες π.Χ. φέρνει την ελιά στην Κύπρο, από εκεί την έκτη χιλιετία π.Χ. στην Κρήτη, απ’ όπου διαδίδεται σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Οι μινωίτες θεωρούσαν την ελιά πολύ σημαντική, σχεδόν ιερή, όχι μόνο γιατί έτρωγαν τους καρπούς και το λάδι της, αλλά γιατί χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο για χρήσεις στον αθλητισμό, τον καλλωπισμό, στην ιατρική, στις προσφορές και στα ιερά μύρα, καθώς και σαν λιπαντικό για τα εργαλεία, τέλος, σαν αγνό προϊόν φυσικής διατροφής.   

Ένας καθοριστικός άθλος στον τομέα της γεωπονίας των αρχαίων Ελλήνων, ήταν η μαζική καλλιέργεια της ελιάς σε όλο το μήκος της Μεσογείου γύρω στον 7^ο αιώνα. Άποικοι αναζήτησαν κατάλληλα χωράφια και καλλιέργησαν τις ελιές κατά μήκος της Τυρρηνικής θάλασσας, Σικελίας, Καλαβρίας, Θεσσαλίας, Βόρειας Ιωνίας και της παραλιακής Ανατολίας. Οι μετέπειτα ελαιώνες της Ισπανίας, της νότιας Γαλλίας και της Ιταλίας, της Κυρηναϊκής, της περιοχής στο δέλτα του Νείλου, των ακτών της Συρίας και του Λιβάνου καθώς και της Τουρκίας μέχρι την Τραπεζούντα και τη Διοσκουριάδα⁽⁵⁾, δεν οφείλεται μόνο στη φύση. Οφείλεται κατά κύριο λόγο στους Έλληνες αποίκους οι οποίοι μετέτρεψαν την αγριελία, (Olea europaea oleaster) στο εξημερωμένο, και καλλιεργήσιμο πλέον, δέντρο που παράγει το λάδι (Olea europaea L.).  

Το Κάτω Επίπεδο αναδεικνύει το μεγαλείο και τις τεχνολογικές κατασκευές κάθε εποχής προβιβάζοντας κάθε ξεχωριστό έκθεμα στην αδιαμφισβήτητη μοναδικότητά του. Με έκπληξη στην αρχή, παρατηρεί ο επισκέπτης ένα – ένα όλα τα στάδια των ανθρώπινων εφευρέσεων, σε κάθε μικρό βήμα της προσπάθειας για την τελική εκμηχάνιση, και κατάκτηση του ποθητού από παλιά…λιγότερος κόπος….περισσότερο λάδι. Μεταβυζαντινά χειροκίνητα ελαιοτριβεία, προβιομηχανικά ζωοκίνητα, ξύλινες και σιδερένιες πρέσες απόσταξης, πληροφορίες για την προβιομηχανική κατασκευή σαπουνιών, παρελαύνουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια όσων τ’ αντικρίζουν, ειδικά τα πιτσιρίκια,….παίρνουν ένα ύφος…. 

Στο τέλος της αίθουσας βρίσκεται το αξιοπρεπές πωλητήριο με βιβλία, κονκάρδες, κοσμήματα, παιχνίδια, αφίσες – καρτποστάλ, σαπουνάκια, όλα τόσο προσεκτικά φτιαγμένα που το δωράκι φαντάζει, και είναι, αναπόφευκτο. Αν δυσκολευτείτε στην επιλογή, θα σας βοηθήσει ο κ. Δημήτρης Βύρης. Δίπλα, το πεντακάθαρο κυλικείο για ξεκούραση, συζήτηση και επαναληπτική παρατήρηση των λαμπρών εκθεμάτων. Υπάρχει δυνατότητα για μυρωδάτο καφέ, αναψυκτικά αρκεί να το πείτε στην κ. Μαρία Καπετανέα. Στους άμεσους στόχους του μουσείου είναι να αναπτύξει στον ευρύτερο χώρο, ένα προϊστορικό, ένα ελληνιστικό και ένα βυζαντινό ελαιοτριβείο, τα οποία θα λειτουργούν για την πολύτιμη προσφορά του ιδρύματος στα εκπαιδευτικά προγράμματα, που οργανώνει το ίδιο για τα σχολεία, αλλά και τις ανάγκες των μεγαλυτέρων, να ενημερωθούν και γιατί όχι, να μάθουν.  

Μέχρι το λάδι της ελιάς να πάρει τη θέση του στο τραπέζι, μια ολόκληρη διαδικασία έχει μπει σε λειτουργία. Μια διαδικασία που ξεκινά το φθινόπωρο με το μάζεμα του καρπού και μέχρι να ολοκληρωθεί πολλές φορές, ειδικά τα παλιά χρόνια, έφτανε Φλεβάρης και Μάρτης. Όμως εκείνα τα χρόνια ήταν μια ασχολία που έδινε χαρά στους κατοίκους της υπαίθρου και συνοδευόταν πάντα από συμπεριφορές που έχουν περάσει βαθιά πλέον, στην παράδοση του κάθε τόπου. Για πολλούς, που τα παλιά τα χρόνια πήγαιναν εργάτες στο μάζεμα της ελιάς αποτελούσε και ένα είδος εσωτερικής μετακίνησης και σαφώς μια όχι τόσο προσοδοφόρα εργασία αφού δεν υπήρχε αμοιβή σε χρήμα, αλλά σε είδος. Έτσι λοιπόν πολλοί ξεκινούσαν από μακριά με μόνο σκοπό την εργασία ‘’στις ελιές’’ μόνο για να έχουν λάδι στο σπίτι.  

Ειδικά στα ορεινά της Πίνδου στα χωριά της δυτικής Θεσσαλίας αλλά και πιο ψηλά (Τζουμέρκα – Γρεβενά – Κοζάνη – Νεάπολη κ.α.), καραβάνια ολόκληρα νοικοκυραίων με τις γυναίκες και τα παιδιά τους έκαναν πολυήμερες πορείες μέχρι το ευλογημένο Πήλιο και τα χωριά του, που εκείνα τα χρόνια έδιναν δουλειά όχι μόνο στους ντόπιους αλλά και στους εποχιακούς. Οι πορείες έβρισκαν κουρασμένους τους ‘’ορεινούς’’ που ‘’πέφτανε’’ για ύπνο σκεπασμένοι με τις κάπες τους στη μεριά των παραλιών του Βόλου. Οι Βολιώτες έτσι όπως τους έβλεπαν μονολογούσαν, ‘’ήρθαν οι Βλάχοι να μαζέψουν ελιές’’, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής των εποχιακών εργατών, που η μόνη τους αμοιβή όπως είπαμε πιο πάνω ήταν το πολύτιμο λάδι για να ξεχειμωνιάσει η οικογένεια. 

Μετά το μάζεμα, που είχε τους δικούς του κώδικες, ημερομηνίες και χρήσεις⁽⁶⁾, ερχόταν η σειρά του αλέσματος στους μύλους ή στα λιοτρίβια. Εκεί, η παράδοσή μας συναντά τον θρυλικό χιλιοτραγουδισμένο μυλωνά ή ‘’λιοτριβιάρη’’, άλλο βασικό πρόσωπο στην ελαιοπαραγωγή. Ήταν αυτός που κανόνιζε το πότε ο κάθε νοικοκύρης θα αλέσει, ήταν εκείνος που μαζί με τους μαστόρους ή ‘’πασπαλιάρηδες’’, δεν σήκωναν κεφάλι μέχρι να ολοκληρωθεί το άλεσμα και αυτός που έπαιρνε πρώτος το ‘’δίκιο’’, το ‘’μερτικό’’ ή ‘’λιοτριβιάτικο’’ του από το λάδι του νοικοκύρη. Ανάλογα την εποχή που αναφερόμαστε ήταν και τα ελαιοτριβεία, ζωοκίνητα, χειροκίνητα από τ’ αρχαία χρόνια, ατμοκίνητα, πετρελαιοκίνητα (19^ος – 20^ος αι.), μέχρι τις μέρες μας που όλα γίνονται αυτόματα. 

Τα ελαιοτριβεία είναι μεμονωμένα πέτρινα κτήρια ή συγκροτήματα (για λάδι και διάφορα είδη απο αλεύρι), συνήθως έξω από το χωριό, πολλές φορές μέσα στους ελαιώνες με ψηλές πλίθινες καμινάδες. Μια συνηθισμένη ονομασία, τότε στα πρώτα βήματα της εκβιομηχάνισης ήταν το ‘’Σύγχρονον Μηχανοκίνητον στην αρχή, και αργότερα Ηλεκτροκίνητον Ελαιουργείον’’. Η χωροταξική οργάνωση αυτών των πρώτων βιομηχανικών κτιρίων διαφέρει από τόπο σε τόπο, ανάλογα τον χώρο και το χρόνο που είναι χτισμένα, (ενδεικτικά δες Σαμοθράκη τ. Ε’, 76, 78, 87, 88, 91, και www.iama.gr/ethno/mytilini/stratis.html).  

Στην αρχή δημιουργούνται ελαιοτριβεία μονόχωρα. Πρόκειται για μακρόστενα κτήρια 25 ή και παραπάνω μέτρων με αποθηκευτικούς χώρους για τον καρπό της ελιάς που ενσωματώνονται στο κτίσμα. Τα νέα αυτά κτίσματα αντικατέστησαν στο τέλος του 19^ου αρχές 20^ου αιώνα, τους μικρότερους ελαιόμυλους, λιοτρίβια ή λιόμυλοι, που είχαν σαν κινητήρια δύναμη τα ανθρώπινα χέρια, ή τη δύναμη των ζώων και το νερό. Ελάχιστα από αυτά τα κτήρια, που εντυπωσιάζουν, τόσο για την αρχιτεκτονική τους όσο και από τον τρόπο που εντάσσονται μέσα στο περιβάλλον, σώζονται σε αξιοπρεπή κατάσταση στις μέρες μας. Θα ήταν σημαντικό η τοπική αυτοδιοίκηση, οι συνεταιρισμοί αλλά κι οι απλοί κάτοικοι των οικισμών όπου βρίσκονται τέτοια κτήρια – βιομηχανικά μνημεία, να βρουν τρόπους ώστε αυτά να ξαναζωντανέψουν έστω και αν αλλάξουν χρήση.  

Είναι τόσο παλιά η ιστορία της ελιάς και του λαδιού που πάντα θα υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα να ειπωθούν, όπως για παράδειγμα οι τριάντα δύο ανακοινώσεις του Δ’ Τριήμερου Εργασίας του Πολιτιστικού Τεχνολογικού Ιδρύματος ΕΤΒΑ, που έγινε στην Καλαμάτα, με θέμα την ιστορία της Ελιάς και του λαδιού, απο την αρχαιότητα ως το 1940. Παρουσιάστηκαν πολλές μελέτες ελαιοτριβείων, απο ιστορικούς, εθνολόγους, αρχιτέκτονες και αρχαιολόγους, ο ρόλος τους στην οικονομία των οικισμών αλλά και της Χώρας, η θέση της ελιάς και του λαδιού στη διατροφή, απο τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Όλα αυτά, με τις πλήρεις ανακοινώσεις – εισηγήσεις και τη βιβλιογραφία, περιλαμβάνει το βιβλίο ‘’Ελιά και Λάδι’’ που θα το βρείτε στο πωλητήριο του μουσείου. 

Το βέβαιο είναι, μετά την επίσκεψη σε αυτό το μουσείο, ότι αλλάζει ο τρόπος που αντικρίζουμε τα εκθέματα. Είναι τόσο οικείος ο χώρος, θαρρείς κι’ έχεις ξανάρθει. Πιστεύω, και το πιστεύουν πολλοί, ότι αυτό είναι το σημαντικό σε τέτοιους χώρους. Να προβάλουν την κάθε ιστορία, τα τόσο διαφορετικά πολλές φορές με τα καθ’ υμάς πολιτιστικά στοιχεία, του κάθε τόπου με τέτοιο τρόπο που να γίνονται κτήμα του κάθε επισκέπτη, ανεξάρτητα των πολιτιστικών στοιχείων και του τόπου καταγωγής. 

Αυτός είναι ένας, από τους πολλούς λόγους που ανάμεσα από εκατό συμμετοχές, το ακτινοβόλο θεματικό Μουσείο της Ελιάς στην Σπάρτη απέσπασε το πρώτο βραβείο της κατηγορίας, ‘’Έργα του ευρύτερου δημόσιου τομέα’’ στον διαγωνισμό ‘’βραβεία αρχιτεκτονικής 2004’’, που διοργάνωσε το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, ως ένα από τα καλύτερα κτήρια της τελευταίας πενταετίας στην Ελλάδα. 

Σημειώσεις:  

⁽¹⁾Στην Ελλάδα υπάρχουν δεκάδες ελαιοτριβεία (Κρήτη, Μυτιλήνη, Λήμνος, Πήλιο κ.α.), που παρουσιάζουν την λειτουργία τους. Ενδεικτικά δείτε το ελαιοτριβείο Χέλμη και το ελαιοτριβείο Λεμπέση στην Άνδρο: www.musioelias.gr  Σε άλλες χώρες υπάρχει μια πιο ολοκληρωμένη μουσειακή άποψη, ενδεικτικά δείτε τα: www.foodmuseum.com/olive.htm 
www.museodellolio.com 
www.travelwithachallenge.com/Turkey_Olive.htm 
www.smith.edu/hsc/museum/ancient_inventions/hsc07b.htm
www.gemsinisrael.com/e_article000008702.htm 
www.museionline.it/eng/cerca/museo.asp?id=4834 

⁽²⁾ Το μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού λαδιού είναι το τρίτο κατά σειρά που δημιουργεί το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ). Το πρώτο ιδρύθηκε το 1990 στο Σουφλί και δεν είναι άλλο από το περίφημο Μουσείο Ελληνικής Μετάξης στο αρχοντικό Κουρτίδη (δες Νομός Έβρου ταξίδια, τ. Β’, 39). Το δεύτερο δημιουργήθηκε το 1997 στην Δημητσάνα που, από τότε εκτός από την ιστορία της, υπερηφανεύεται και για το διάσημο Μουσείο Υδροκίνησης που προσελκύει πάνω από σαράντα χιλιάδες επισκέπτες το χρόνο. Αυτό το συνεχώς επεκτεινόμενο με σταθερότητα, δίκτυο μουσείων, αποτελεί μια μοναδική πολιτιστική παρέμβαση. Στόχος του είναι να μεταδώσει μια άλλη αντίληψη στις τοπικές κοινωνίες και τη νεολαία, που μακροπρόθεσμα θα αποτελέσει οδηγό για τη κινητικότητα τη δραστηριότητα και την ενίσχυση της περιφέρειας.

 ⁽³⁾Το οποίο για τον πρώτο νικητή στους παίδες συνοδευόταν από τριάντα παναθηναϊκούς αμφορείς και έφτανε τους εβδομήντα στους άνδρες, ανάλογα το αγώνισμα. Με χωρητικότητα 35 – 40 κιλά λάδι ο καθένας συμπεραίνουμε ότι ο νικητής κέρδιζε, εκτός τον κότινο, και δυόμισι τόνους λάδι που σε άλλα αθλήματα μπορούσε να φτάσει το διπλάσιο. Όπως είναι φυσικό τέτοιες ποσότητες λαδιού, δεν ήταν δυνατό να καταναλωθούν από τους ίδιους τους νικητές, και το πιθανότερο ήταν να διοχετεύονται στην αγορά. Συγκρίνοντας το κόστος του λαδιού με το ημερομίσθιο ενός εργάτη, διαπιστώνουμε ότι το έπαθλο αντιστοιχούσε σε ημερομίσθια τουλάχιστον πεντέμισι χρόνων. Το τεράστιο οικονομικό αντίκρισμα έχει χρησιμοποιηθεί συχνά ως επιχείρημα, για να υποστηριχθεί πως ο ερασιτεχνισμός στους αθλητικούς αγώνες της κλασσικής περιόδου, και ο αγώνας μόνο για το στεφάνι, δεν είναι παρά ένας μύθος, (Πέτρος Βαλαβάνης, ελιά και λάδι σελ 71).

⁽⁴⁾Κατά τη Παλαιά Διαθήκη, το περιστέρι που άφησε ο Νώε, επέστρεψε κρατώντας ένα κλωνάρι ελιάς, δείγμα του ότι τα νερά του κατακλυσμού, είχαν υποχωρήσει και η στεριά φαινόταν πλέον. Κατά τους Χριστιανικούς χρόνους η ελιά ήταν το ευλογημένο δέντρο του Χριστού.

⁽⁵⁾Επαρχία Κολχίδος το σύγχρονο Σοχούμι στη Γεωργία, αρχαία ελληνική αποικία που ίδρυσαν οι Μιλήσιοι, τον 7^ο π.Χ. αι.  

⁽⁶⁾ Το πρώτο μάζεμα ή πρώτο χέρι ξεκινούσε Αύγουστο ή Σεπτέμβρη με τα πρωτοβρόχια και λεγόταν ‘’κουρούκι’’ ή ‘’χαμάδες’’ (Τριφυλία). Τότε έπεφταν κάτω οι σακάτ’ κες (χαλασμένες) που χρησίμευαν περισσότερο για σαπούνι. Το δεύτερο χέρι ήταν το ‘’ντίπ’’ (ξεκαθάρισμα; ή τσάμπα κούραση) και είχε άμεση σχέση με τις καιρικές συνθήκες. Αν είχε αέρα ή βροχή και έπεφταν από το δέντρο τις μάζευαν, αν όχι τις άφηναν πάνω χωρίς να κάνουν τίποτα. Το τρίτο χέρι ήταν το κανονικό μάζεμα, ‘’χαμάδες’’ στη Τριφυλία, ‘’βεντέμα’’ στα Κύθηρα, ‘’λούρο’’ στη Ρούμελη, ‘’γκρέμισμα’’ στο Βόλο, ‘’ντέμπλα’’ στις περισσότερες περιπτώσεις, ονομασία από το ραβδί (ή ράβδος, κοκκολόημα, τ’ απόραβδα στην Τριφυλία), που χρησιμοποιούσαν για το ράβδισμα του δέντρου, τότε που ο καρπός είχε ‘’δέσει’’, είχε μαυρίσει και ήταν έτοιμος για τη μεταφορά στο σπίτι όπου τον στράγγιζαν από το νερό σε σχάρες. Από το τρίτο χέρι προερχόταν κατά σειρά, οι επιτραπέζιες ελιές, το λάδι της χρονιάς και η ‘’μούργα’’ ή ‘’μούρκα’’ απ’ όπου έφτιαχναν σαπούνι. 

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 

Ιδέα & υλοποίηση μορφής: Άγγελος Σινάνης 

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: Όθωνος και Αμαλίας 129, τ.κ. 231 00 Σπάρτη, 2731089315 fax: 2731089325. Πολιτιστικό ίδρυμα ομίλου Πειραιώς – υπηρεσία μουσείων – γραφείο Αθηνών 2103219523. 

ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ: Καθημερινά 10:00 – 16:00, κλειστά κάθε Τρίτη και όπως όλα τα μουσεία, στις επίσημες αργίες, Μ. Παρασκευή έως τις 12:00, 25/26 Δεκεμβρίου, 1^η κάθε έτους, 1^η Μαΐου, Κυριακή του Πάσχα, 15 Αυγούστου, 26 Νοεμβρίου. 

ΕΙΣΙΤΗΡΙΟ: Γενική είσοδος 2 ευρώ, μειωμένο 1 ευρώ, άτομα με αναπηρίες ελεύθερα. 

ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Στο πωλητήριο υπάρχει δυνατότητα αγοράς όλων των βιβλίων, των οδηγών και των εργασιών που έχουν εκδοθεί ή επανεκδοθεί από το ίδρυμα. Για τους ανυπόμονους υπάρχει και η λύση του διαδικτύου όπου βλέπει τις εκδόσεις και κατόπιν τις παραγγέλνει με αντικαταβολή, από τον επίσημο αντιπρόσωπο, τις εκδόσεις ‘’Κατάρτι’’ Μαυρομιχάλη 9, τ.κ. 106 79 Αθήνα, 2103601271, 3604793. 

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ: www.piop.gr / e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.  Με πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Ιδρύματος Πειραιώς, υπάρχει στο διαδίκτυο ένας τόπος αφιερωμένος στην ελιά και το ελαιόλαδο. Πρόκειται για το www.oliveoilmuseums.gr η ιστοσελίδα των Μουσείων Ελιάς της Μεσογείου (25 μουσεία) που χρηματοδοτήθηκε από το Γ’ ΚΠΣ (ΠΕΠ Πελοποννήσου 2000 – 2006), στο πλαίσιο υλοποίησης της β’ φάσης του Μουσείου Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού. 

Περισσότερες πληροφορίες για το ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΙΑΣ στην ΣΠΑΡΤΗ την ΕΛΙΑ και το ΛΑΔΙ αντλήστε από την ενδεικτική Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία:  

Α’         Αυτοτελή Βιβλία 

• Γενναίος Γ. Γαρδίκης / Γεωργική και Συνεταιριστική Ανθοδέσμη / Ηλιούπολη Αττικής 1957
• Γεωργίου Α. Μέγα / Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας τ. 3 / Ακαδημία Αθηνών ανάτυπο 1950
• Δημήτρης Λουκόπουλος / Γεωργικά της Ρούμελης / εκδόσεις Δωδώνη1983 
• Δημήτρης Σ. Λουκάτος / Τα φθινοπωρινά / εκδόσεις Φιλιππότη / Αθήνα 1995 
• Ελιά και Λάδι / τριήμερο εργασίας – Καλαμάτα, 7 – 9 Μαΐου 1993 / έκδοση Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ / Αθήνα 1996
• Μυρσίνη Λαμπράκη / Λάδι – γεύσεις και πολιτισμός 5.000 χρόνων / εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα / Αθήνα 2000
• Μανώλης Δαπόντες / Ένας αιώνας Κύθηρα / Κύθηρα 2004
• Λαογραφικά Σύμμεικτα / Ελιά / έκδοση Ελληνοδασκάλων νομού Αργυροκάστρου / Αργυρόκαστρο 2004 

Β’         Αφιερώματα περιοδικών 

• Αγγελική Μήλλα / Δυο σταγόνες Λάδι / περιοδικό Γεύση τ.11 1990
• Γιώργος Χαραλαμπόπουλος / Το Λάδι στην Αρχαία Ελλάδα / περιοδικό Γεύση τ.23 1991
• Άρτεμις Τζίτζη / Ελληνικό Ελαιόλαδο Α’ & Β’ ομότιτλο μέρος / περιοδικό Γεύση τ.28 – τ.29 1992
• Κώστας Μπαζαίος / Αναζητώντας την ψυχή του ελαιόλαδου / περιοδικό Διατροφή και Υγεία τ.56 Ιούνιος 1993
• Μινωική και Μυκηναϊκή Διατροφή / συλλογικό / Αφιέρωμα 7 ημερών Εφημ. Καθημερινή 23/4/2000
• Ναταλί Χατζηιωάννου / Στο μουσείο του λαδιού / περιοδικό & 7 ένθετο στην εφημ. Ελευθεροτυπία 20/4/03
• Τάνια Γεωργοπούλου - Κανάρης Τσίγκανος / Το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού λαδιού στην Σπάρτη / περιοδικό ΟΙΚΟ τ.8 ένθετο στην εφημ. Καθημερινή Μάιος 2003
• Τάνια Γεωργοπούλου - Κανάρης Τσίγκανος / the Blauel oil story / περιοδικό ΟΙΚΟ τ.8 ένθετο στην εφημ. Καθημερινή Μάιος 2003
• Τάνια Γεωργοπούλου - Κανάρης Τσίγκανος / Το χωριό Κεφαλάς Σπάρτης και το βιολογικό λάδι του / περιοδικό ΟΙΚΟ τ.12 ένθετο στην εφημ. Καθημερινή Σεπτέμβριος 2003
• Συλλογικό / Έλαιον το Σεπτόν / Αφιέρωμα 7 ημερών Εφημ. Καθημερινή 28/3/04
• Τάνια Γεωργοπούλου – Αθηνά Καζολέα / Από το δέντρο στο μπουκάλι / περιοδικό ΟΙΚΟ τ.28 ένθετο στην εφημ. Καθημερινή Ιανουάριος 2005
• Ντόση Ιορδανίδου - Κανάρης Τσίγκανος / Τα Μετάλλια της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής / περιοδικό ‘’Κ’’ τ.86 ένθετο στην εφημ. Καθημερινή 23/1/05 

Γ’         Άρθρα σε εφημερίδες 

• Νίκου Μιχελάκη / Λάδι – απο το χύμα στην τυποποίηση / εφημ. Βήμα 12/9/99
• Ελένη Πετάση / Λάδι / εφημ. Ελευθεροτυπία 1 Οκτωβρίου 2000
• Γιώτα Συκκά / Ένα μοντέρνο μουσείο για την πολύτιμη ελιά / εφημ Καθημερινή 20/4/03 και στο: www.kathimerini.gr/4dcgi/ _w_articles_civ_764403_20/04/2003_60773